O FEA E O MAI AI TAGATA POLENESIA

07 July 2016, 12:00AM

Mai le Tusi o le Suaga a le Vaatele.

(Faaauau mai ananafi)

O le mea ua tupu nei, ua le fiafia tagata na muamua taunuu mai, ma e ui lava ina tasi lo latou lanu-ae ia manatua foi-ua fai sina tele o tausaga- talu ona le toe feva’aia’i-talu ai- e eseese auala na taunuu mai ai.Ua i ai se tulaga fete’ena’i i ulua’i Samoa -ma i latou ia faato’a taunuu mai, ia ua taumafai nei e fao faamalosi nofoaga lelei i le talafatai. Ua amata ona femisaa’i se’ia o ‘o lava ina tau itu e lua.

O le iuga-ua manumalo i latou na faatoa taunuu mai-e ui lava ina to’aitiiti. O le ala lea na ta’u ai tagata Samoa fou e Samoa tuai-o “Togafiti.” Ui o lea-e le’i umi ae toe fealofani itu e lua, ua feusua’i ma ua uluola tagata o motu o le Atu Samoa.

O Samoa la- na amata atu ai folauga ia ua ‘ainā ai motu e tuaoi  ai-ona e toatele sa folau atu i matū ma sauté, sasa’e ma sisifo. O ia folauga uma sa latou matauina lelei ai uiga o motu ta’itasi o le Pasefika, ma laufanua-aemaise ai laau fou ma manu fou.

O lea la ua avea Samoa ma totonugalemu o folauga i soo se motu o le Pasefika. O le mea ua tupu-ua o atu folauga ma toe fo’i mai ma le tala lelei- e uiga i nisi o motu e le’i nofoia, lo latou tamaoaiga i soo se itu. O nisi sa folau atu- ua toe foi mai ma tapena o latou auaiga ma toe folau ese atu.

Ua amata ona ta’ape’ape le aiga Polenesia sa tasi. Ua latou nofoia isi motu, ua ola le tagata e tusa ai ma le olaga fou ua na filifilia. Ua aga’i ina ese lana aganuu ma le gagana- aua ua ese le atunuu ua nonofo ai. Atonu o le amataga lea lava lea o le tulaga ua i ai nei- aua ua tofu lava ma le Malo ua faavae ma pulea e i latou lava.

Manatua la tagata folau muamua- ia na folau mai Initonesia-ui mai ai i motu o Melanesia e o’o i Fiti ma Niu Sila mulimuli ane ai, o i latou na o tagata Polenesia uli -e faapea se taofi -na taunuu i Niu Sila i le va o le TA 900 ma le 1000.

O i latou ia e ta’u o “Moriori” -ae na faatoa tino mai le nofoia o Niu Sila (Aotea-roa) i le 300 tausaga mulimuli ane ai. O le tala e faapea o le tausaga 1259 na tuua ai Tahiti e se ‘aumalaga tele a tagata Polenesia- i ni alia tetele se ono, ma latou nofoia Aotearoa, ae ua leva ona iloa lea motu e tautai loto tetele mai Samoa. Fai mai tagata Maori- o Tahiti o le latou “Hawaiki”, o le ala lea e faapelepele ai i o latou ositaulaga (tohugas) ia latou talatuu -ia fai mai e pa’ia.

O talatuu ia o loo ta’ua ai a latou malaga mai le tasi Hawaiki moni o “Tahiti” lea. Fai mai na tuua Tahiti ona o taua i le va o ituaiga-peita’i-ua o ese atu i Aotearoa lo latou tofi mai ia Maui, Rata ma Kupe.  O Kupe lea fai mai-o ia na muamua vaaia le “Ao Pa’epa’e” umi i luga o le foga-eleele fou ma ua faapea ai ona faaigoa ai Niu Sila o “Aotearoa.”

O le amio a tagata Polenesia- o soo se motu fou lava latou te nofoia, e ave ai le igoa o le latou nuu mai le amataga o “Hawaiki.” Lo latou nuu moni lea- ua tele igoa ua ave i ai e pei o Savaii, Hawaii, Haapai ma Tahiti. Ae ui lava i le eseese o igoa-ae tasi lava le mea e faasino i ai, o le latou nuu lea. O tagata Polenesia foi nei- e matua talitonu lava i mea nei. (a) O le upu “Toga,” o lona uiga o “Saute.” O lea na latou faaigoaina ai lo latou atunuu -aua e i saute o Samoa.

O lona uiga la-e sili ona leva le uiga “Saute” mo le upu “Toga”i lo le atunuu e igoa o Toga. (e) E tutusa gagana a Toga ma Samoa i le tele o upu, e faapea foi i talatuu, tu ma aganuu. Ae le faapea i le va o Toga ma isi vaega o le Atu Polenesia.

(i) E tusa ai ma talatuu anamua, fai mai o le tele o laau ma manulele o loo i Toga-na avatu i Samoa. O Savaii na maua ai e Maui lana matau fagota- lea na toso a’e ai i luga le motu o Togatapu. 

07 July 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>