Savali o le Filemu i Savai’i

By Ilia L Likou 08 April 2018, 12:00AM

O le aso ananafi na fa’ataunu’uina ai le Savali ole Filemu mo le Motu Tele i Salafai.

Na va’aia le fa’atumulia o le atunu’u na mafai ona auai i lea solo taua e tete’a atu ai i nisi o tulafono o lo’o ua ‘a’afia ai le fa’aaogaina o fanua fa’aleaganu’u.

E pei ona silafia ai o le masina o Tesema o le tausaga na se’i mavae atu nei na fa’atinoina ai le savali tele mo Upolu ma e latalata i le 300 i latou na  auai i le Savali o le Filemu  ma o se fa’ailo ae o se fa’amanatu i le atunu’u ina ia taofi mau i fanua fa’aleaganu’u.

O lea solo tele na amata mai Vaisigano aga’i atu le Maota Fono o lo’o ua toe fausiaina nei Mulinu’u ma ma na ta’iata’ia mai e Unasa Iuni Sapolu, se tasi o sui tuai o le Palemene,  Leota Su’atele ma Papali’i Titiuatoa Malietoa ma le to’atele lava o tamali’i ma le au faitofā o le atunu’u sa auai.

I ripoti talu ai , na saunoa ai Unasa Iuni Sapolu e fa’apea o le to’atele e le’o iloa le ogaoga ai o lea tulaga e le gata i le taimi lenei ae o le aga’i atu le lumana’i.

O le talitonuga afai e lesitalaina nei fanua faaleaganuu i lalo o se tagata e toatasi sa’o, o le tagata lea o le a pulea toatasi nei fanua ae o le a le toe iai se aia tatau a le aiga potopoto atoa.

E le gata i lea o le talitonuga i le  Tulafono  Fou o le LTRA 2008 lea e faamalosia ai le lesitalaina o fanua faaleaganuu i lalo o le suafa o se Sa’o o le Aiga po o le igoa foi o se tagata e toatasi e fai se ogaoga e ono atu ai le atunu’u pe afai ae fa’aauau pea e tusa ai ma ripoti.

“E matua’i manino lava le tu’uina atu o  fanua mo faiga nei , ma o le talitonuga e le sefe a tatou fanua fa’aleaganu’u. 

 “E pei ona fa’ailoa atu muamua pe timu pe la,e alu lava le solo aua le silafia ai e le to’atele o nai o tatou tagata le tulaga o le a o’o i ai nei faiga.

 “O le itu mautinoa o le taimi lava e o ese atu ai ma tatou a tatou fanau, o le a leai ai fo’i ma se fa’asamoa e pei ona sa ola ma soifua mai ai nai o tatou tagata.

 “O le itu taua lea  o le solo i lenei taeao, ina ia silafia lelei e o tatou tagata le ogaoga o le tulaga e ono atu ai Samoa pe afai ae lusi atu a tatou fanau fa’aleaganu’u.

O malu o le malo na o latou ta’ita’ia le savali o le filemu.

I nisi o ripoti i nisi o lomiga e fa’atatau lava i le tulafono lenei na  faauigaina ai le tulafono ele tamaitai Loia ia Unasa Iuni Sapolu, lea ua afua ai ona ia lagolagoina ma taulamua ile tapenaga ole savali filemu i Samoa. Ole tulafono lea ma lona teuteuga, oloo agavaa ai fanua tau Samoa ona lisi atu ise faipisinisi mai fafo i lalo oni tuutuuga faamaliega.

Peitai na faalauaitele mai le talanoa ale alii Loia Sili ale Malo, Lemalu Herman Retzlaff ile mataupu lava lea e tasi, tau ile tulafono oloo faatonutonu ai fanua umia saoloto ma le tulafono oloo faatonutonu ai fanua tau Samoa poo fanua faaleaganuu.

“E lē o lamatia faaletulafono fanua faaleaganuu o Samoa, pe iai foi sona aafiaga faaletulafono mai tulafono oloo faatonutonu ai fanua umia saoloto.

Na talanoa le Loia Sili, e leai se tulaga o aafia ai fua fanua faaleaganuu i lalo o tulafono o fanua umia saoloto.

Ua ia ta’utino e oo mai nei e leai se tulafono o mafai ai ona faaliliu se fanua faaleaganuu ise fanua umia saoloto, auā e lē mafai ona faia lena tulaga faaletulafono.

O le tulafono lava ia o fanua 2008, e mo fanua umia saoloto, auā oloo iai lava le puipuiga o fanua faaleaganuu i lalo ole faavae o Samoa.

I lana faamatalaga faalauaitele lava lea ile gagana Peretania: Ole tulafono lena na faia mo le faamaninoina o fanua umia saoloto ma lo latou puipuiga, e pei ona ta’ua ile Vaega 9(4) ma le (5) ole LTRA Land and Title Registered Act. Oloo faasā mai ai ona faatau pe suia le tagata e ona le fanua faaleaganuu. Ile tulafono 102 i totonu ole Faavae o Samoa, ile Vaega 9 oloo faapea mai:

E lē mafai ona faatau ese fanua faaleaganuu.

O lona uiga e lē mafai e se tasi ona faia se suiga i eleele faaleaganuu, i soo se mafuaaga, e pei ole faatau ese, fai ai se mokesi, pe avea ose meatotino e totogi ai se aitalafu a soo se tagata, poo se isi foi ua maliu ae oloo iai ana aitalafu.

Na ta’ua foi ele Loia Sili, oloo iai le Tulafono e puipuia ai aiga, e iai o latou fanua faaleaganuu. Ole tulafono lena e agavaa ai tauaiga, e lei maua se feutanaiga e faatatau i lo latou fanua faaleaganuu ua faalisi atu, ae lei iai so latou maliega autasi. E lagolagoina foi ele Faamasinoga le aiātatau a tauaiga, i lalo ole Vaega 8 ma le 9 ole tulafono CLA 1965.

Peitai afai ose fanua faaleaganuu oloo lisi i lalo ole maliega ale aiga e ana le fanua faaleaganuu lea, ae lē o maua so latou manuia mai lalo ole lisi lea, e iai le latou aiātatau i lalo ole lisi e fesiligia ai itu uma o lea ituaiga lisi. Ae ole tiute foi ole malo, e ala atu ile Matagaluega o Puna’oa Faalenatura ma le Siosiomaga, MNRE Ministry of Natural Resources and Environment, o lona mataituina o lea feutanaiga, ma pule faamalumalu faatasi ai ma le Ofisa ole Loia Sili i maliega nei.

Ile talanoa ale Loia Sili ile pepa o faamatalaga mai lona ofisa, oloo tutusa lava ma paleni foi le tilotilo ale tulafono ile mea e manao ai.

Ole puipuia o fanua ae oloo avatu ma se avanoa mo atinae ole tamaoaiga, ae ole faatupulaia foi o galuega ma tupe maua, e lē gata ile aiga e ana le fanua, ae o tagata lautele.

Peitai e ui o na feuiaiga uma, e tumau lava le igoa ole aiga e ana le fanua faaleaganuu lea, ma aiaiga faaletulafono e puipuia ai. E matuā lē mafai lava ona avea ma fanua e umia saoloto. 

O tulaga foi na fesiligia ai le Vaega 32 ma le 33 ole tulafono e lesitala ai fanua 2008, e faatatau tonu lava ile lesitala o fanua umia saoloto, ma oloo faataoto mai lona ia foi aiaiga ile aiātatau ale tagata e ana le fanua umia saoloto.

O na vaega ole tulafono (mo fanua umia saoloto), e leai se mea ole a mafai ai fua ona faaaogā e faaliliu ai fanua faaleaganuu e avea ma fanua umia saoloto.

Ole LTRA 2008, e mo le tagata e ana le fanua umia saoloto, “proprietor” ae ole “land poo le eleele” ile LTRA 2008, e aofia ai fanua uma ma mea o iai e umia saoloto, ae lē o aofia ai fanua faaleaganuu, e lesitala i lalo o lea tulafono, (vagana ai le lesitalaina ole laisene poo le lisi ole fanua umia saoloto.)

O lona uiga ole upu proprietor poo le registered proprietor e pei ona iai i luga ole Vaega 32 ma le 33, e faatatau lea ile tagata e ana ia le fanua, peitai e lē o aofia ai le fanua faaleaganuu. Ole LTRA 2008, e leai sona malosiaga e faia ai se teuteuga pe sui, pe faaopoopo ile Vaega 102 ole tulafono.

Ole Faavae, oloo faamaino mai ai, o tatou fanua faaleaganuu, ma avanoa ole tulafono oloo puipuia ai. Ma e leai se tulaga e atugalu ai fua, ise tulaga lamatia o tatou fanua faaleaganuu, e pei ona saunoa le alii Loia Sili.

I le fonotaga a le Palemene talu ai, na te’ena ai e le Sui o le Palemene mai Vaimauga Sasa’e, Sulamanaia Tauiliili Tuivasa le fuafuaga e  fa’atagaina ai au faipisinisi mai fafo ona  fa’aaogaina fanua fa’ale-aganu’u e lisiina mo ni nonogatupe mai faletupe.

“E matuai o’u tete’e lava i le fa’aaogaina o fanua fa’aleaganu’u mo ni nonogatupe,” o lana saunoaga lea.

“E pei e ave lo’u popolega i a’i latou o lo’o omai mai fafo e fa’aaoga fanua nei fai e sau le tagata faipisinisi mai fafo.

“Sau ma aumai lana tupe e fai ai lana pisinisi.

I mataupu lava e fa’atatau i fanua o le atunu’u na tu’uina mai ai  se tusi o le aso 13 o Novema 2017, na valaaulia ai le tamaitai fomai loia o Teleiai Dr Lalotoa Mulitalo e avea ma se tasi o sui i le laulau a tagata tomai i le Fonotaga na faaigoaina o le ‘Tulafono a le Pasefika, Aganuu ma Tulafono Faavae: Fonotaga i Vaega e Tolu: Fonotaga 1: Faasoa a Aotearoa Niu Sila ma Samoa: Toe Fuataiga o Tulafono i Fanua Faaleganuu, Aia Tatau Faalelotu ma Taitaiga Faaleaganuu”, Saofaiga Tulafono, Iunivesite o Aukilani, 12-14 Fepuari 2018. 

Ma na fa’ailoa mai ai ma mafuaga e le mafai ai ona faaliliuina fanua faaleaganuu I lalo o le tulafono ole Faamauina o le Pule o Fanua 2008

Sa valaaulia muamua Teleiai Dr. Mulitalo mo sana folasaga i le ulutala “Aafiaga o le Galuega Faaloia, Tusi Tulafono, ma le toe Fuataiga o Tulafono Faavae” ona o ana galuega faatusi tulafono mo Samoa ma le Pasefika. Peita’i na toe suia le valaaulia ina ia saunia e Dr Mulitalo le lauga autū lona lua i le ulutala “Aiaiga o Fanua Faaleaganuu.” O le faasoa atu o Dr.Mulitalo i Aiaiga o Fanua Faaleaganuu, o se avanoa e maua ai se finagalo sa manaomia i lea autu, ma ofo atu ai se va’aiga faatusatusa i le folasaga a le sui e iai le agavaa o tulafono o Fanua Faaleaganuu a Maori, le Afioga i le Faamasino o Judge Caren Fox, faatasi ai ma le Afioga ia Fiu Mataese Elisara La’ulu o Samoa. Ae pagā lea, e le’i mafai ona pa’au atu le Afioga i le Faamasino o Judge Caren Fox. 

I le Fonotaga, e tusa ai ma le Ulutala Autu o le Fonotaga, na faaigoaina le folasaga a Dr Mulitalo o le “Tulafono, Aganuu ma Tulafono Faavae: Aiaiga i Fanua Faaleaganuu, Samoa”. I le vaega muamua, na ia folasia ai se aotelega o tulafono a Samoa, poo le ā le tele o se pi’itaga i mataupu faaleaganuu o iloa atu, ma poo ō gatasi lo latou faatulagaina e tusa ai ma le Tulafono Faavae a Samoa.

O le vaega lona lua sa aga’i i ai o le “Aiaiga o Tulafono i Fanua Faaleaganuu o Samoa ma Tulafono a le Palemene o Samoa” ma lona faatulagaina e tusa ai ma le Tulafono Faavae a Samoa. O le vaega lea, na matauina ai le tele o le fia silafia i le Fonotaga, ma o lea la ua tuufaatasia ma faaigoaina  tatau ai loa: “O MAFUAAGA E LĒ MAFAI AI ONA FAALILIUINA FANUA FAALEAGANUU I LALO O LE TULAFONO O LE FAAMAUINA O LE PULE O FANUA 2008”. Talu ai le tele o le fia malamalama na faaalia i lenei autū, o lea ua faamatu’u atu ai mo le silafia e le lautele.

 

FAATULAGAGA:

a) O aiaiga o le Tulafono Faavae a Samoa Faatatau i Fanua Faaleaganuu - O Ituaiga Fanua e 3

e) O se Tuuaofaiga o Tulafono a Samoa ma Tulafono e Faatatau i Fanua Faaleaganuu

i) O se Talaaga o le Tulafono o le Faamauina o Pule o Fanua 2008 

o) O Mafuaaga E Lē Mafai ai Ona Faaliliuina Fanua Faaleaganuu i Lalo o le Tulafono o le Faamauina o Le Pule o Fanua 2008

Mafuaaga 1 – E leai lava se aiaiga poo se vaega o le tulafono e faatagaina ai

Mafuaaga 2 – Ua tusia manino i totonu lava o lea tulafono le sā taputapu ona faaliliuina fanua faaleaganuu

Mafuaaga 3 – O le itiiti o le mafuaaga ua fa’aaogaina ai upu “fanua faaleaganuu” i totonu o lea Tulafono, ina ia faamalieina ai isi tulafono o loo iai i Samoa. 

Mafuaaga 4 – O nisi tulafono e iai piitaga i le lisiina o fanua faaleaganuu e tele atu lo latou faiā i fanua faaleaganuu

Mafuaaga 5 – O Faaiuga o Faamasinoga a Samoa na faia i mataupu i lalo o le Tulafono o le Faamauina o Pule o Fanua 2008, ma le Tulafono o le Faaliliuina o Fanua Faaleaganuu 1965 

u) Faaiuga ma Upu Faaiu

(a) O aiaiga o le Tulafono Faavae a Samoa e faatatau i fanua faaleaganuu – O Ituaiga o Fanua e 3

I lalo o le Mataupu 101 o le Tulafono Faavae a Samoa, e tolu (3) ituaiga eleele poo fanua o loo ta’ua ai, o Eleele Tau le Aganuu; o eleele ia o loo umia i lalo o tu ma aga faa-Samoa ma tusa ai ma tulafono e uiga i tu ma aga faasamoa; o Eleele Umia Saoloto, o eleele ia e umia saoloto, e mafai ona faatauina mai ma faatauina atu e tagata taitoatasi; ma Eleele tau le Malo, o eleele ia o umia e le Malo o Samoa. I se aotelega, e pei ona lau silafia, o le 81% o eleele i Samoa o eleele faaleganuu; o le 15% o eleele tau le Malo, ma le 4% o eleele umia saoloto.  

Ona faapea lea o le Mataupu 102 o le Faavae: e lē tusa ai ma le tulafono, ma e lē mafai e soo se tagata ona faatau pe faaliliueseina eleele faaleaganuu, se’i vaganā ai se faatagana a se tulafono a le Palemene i vaega nei e lua: 

(i) mo le lisiina poo le laiseneina o se eleele faaleaganuu poo soo se itu e tau atu i ai i lea eleele; po’o 

(ii) aveina lea o fanua faaleaganuu mo galuega tau le Malo. 

O nei aiaiga e lua ua mafua ai tulafono nei e lua a le Palemene: 

(i) Tulafono o le Faaliliuina o Fanua Faaleaganuu 1965 (ua 53 nei tausaga); ma le 

(ii) Tulafono o le Aveina o Fanua 1964 (ua 54 nei tausaga). 

 

O le Tulafono puipui (i) ua mafai ona lisiina pe laiseneina ai eleele faaleaganuu mo se tupe maua a tagatanuu o Samoa pei ona aiaia faaletulafono i lalo o lea tulafono; ma le puipui (ii) ua mafai ai e le Malo ona fausia ma faatuina falemai, o a’oga a le Malo, auala tetele, auala laupapa, ma isi, mo le lelei o le atunuu.   

(e) O se Tuuaofaiga o Tulafono o Samoa o iai nei ma Tulafono o loo aiaia ai Fanua Faaleaganuu

I lalo o le poloketi faaletausaga a le Ofisa o le Loia Sili ua faaigoaina o le “Tuufaatasiga o Tulafono a Samoa,’ e o’o mai i le aso 31 o Tesema 2017, ua faamauina le aofaiga e 291  tulafono a le Palemene o Samoa. Mai lea 291, e aafia ai ma le Tulafono Faavae o Samoa, e tusa ma le 20 tulafono e aiaia ai fanua (ituaiga e tolu (3) o loo ta’ua i le Tulafono Faavae). O tulafono la nei, amata i le Tulafono Faavae, ua faatulagaina atu i tausaga na pasia ai. 

(1) 1960 Tulafono Faavae o le Malo Tutoatasi o Samoa (Tulafono Faavae) 

(2) 1952 Tulafono o Meatotino (Niu Sila)

(3) 1964 Tulafono o le Aveina o Fanua

(4) 1965 Tulafono o le Faaliliuina o Fanua Faaleaganuu

(5) 1966 Tulafono o Suesuega o Pule o Fanua 

 (6) 1972 Tulafono o le Faaliliuina o Fanua Umia Saoloto

 (7) 1977 Tulafono o le Faalapotopotoga o Esetete Tausi a Samoa 

 (8) 1981 Tulafono o Fanua ma Suafa

(9) 1989 Tulafono o Fanua, Fuaina o Fanua ma le Siosiomaga 

(10) 1990 Tulafono o le Toe Fausia o le Faalapotopotoga o le Esetete Tausi 

(11) 1990 Tulafono o Fono a Nuu

 (12) 1993 Tulafono o Fanua mo Faamoemoega Tau le Va i Fafo

(13) 2004 Tulafono o Fuafuaga ma Pulega o Nofoaga i Taulaga

(14) 2007 Tulafono o Felauaiga i luga o le Laueleele

(15) 2008 Tulafono o le Faamauina o le Pule o Fanua

(16) 2009 Tulafono o Pule o Vaega o Fanua

(17) 2010 Tulafono o le Fuaina o Fanua

(18) 2010 Tulafono o le Fuafuaina o Tau o Fanua

(19) 2010 Tulafono o Lalā Sooupu o Faamatalaga Faapitoa Tau Fanua ma Aseta

(20) 2013 Tulafono o le Komisi Faufautua o Fanua Faaleaganuu

O loo i ai nisi tulafono e iai ni o latou faiā (laiti) i fanua faaleaganuu pei ona ta’ua i lalo atu, ae mai le 20 tulafono o i luga, e 5 e patino tonu lava i fanua faaleaganuu. I se faatulagana mai i tausaga na pasia ai, o tulafono nei. 

(1) 1964 Tulafono o le Aveina o Fanua; 

(2) 1965 Tulafono o le Faaliliuina o Fanua Faaleaganuu;

(3) 1981 Tulafono o Fanua ma Suafa; 

(4) 1990 Tulafono o Fono a Nuu; 

(5) 2013 Tulafono o le Komisi Faufautua o Fanua Faleaganuu.  

I se mātau atu a le tagata faitau, i tulafono uma e faatatau i fanua uma o Samoa (x20) ma tulafono e patino i fanua faaleaganuu (x5); o le ‘Tulafono o le Faamauina o le Pule o Fanua 2008’ o loo lisiina i le 20 i luga ae lē o le 5 o loo patino i fanua faaleaganuu. Ona tatou oo mai lea i le fesili pe aisea, i lalo o lenei tulafono, le TULAFONO O LE FAAMAUINA O LE PULE O FANUA 2008’ e lē mafai ai lava ona faaliliuina pe faatauina fanua faaleaganuu. I se aotelega, o mafuaaga nei e afua mai i se fa’auigaina o Tulafono a Samoa ma se vaaiga i i’uga o Faamasinoga a Samoa: (1)  E leai lava se vaega poo se aiaiga o lea  tulafono e faatagaina ai; (2) E matuā  faasā taputapu e lea tulafono ona faaliliuina fanua faaleaganuu; (3) Na pau le mafuaaga ua ta’ua ai upu nei o “fanua faaleaganuu” i totonu o lea tulafono, ina ia faamalieina ai isi tulafono o loo iai i Samoa; (4) O nisi tulafono e iai faiā i le lisiina o fanua faaleaganuu e tele atu ai so latou piitaga i fanua faaleaganuu; (5) Mai i’uga o faamasinoga i mataupu faato’ai atu i lalo o le Tulafono o le Faamauina o le Pule o Fanua 2008 ma le Tulafono o le Faaliliuina o Fanua Faaleaganuu 1965, e leai lava se mataupu na fai ai se tagi a se isi, e faasaga aga’i i se tasi ua ave faamalosia se fanua faaleaganuu, pe tuua’iina ai e se aiga poo se tasi se isi aiga po se tasi i se taumafaiga e faaliliuina ai se fanua faaleaganuu i totonu o Samoa, talu ona pasia nei tulafono e lua.

(i) O se talaaga poo se faamatalaga i tua atu a ’o le’i pasia le Tulafono o le Faamauina o le Pule o Fanua 2008

 A’o le’i pasia e le Palemene a Samoa ma amata faamamaluina le Tulafono o le Faamauina o le Pule o le Fanua 2008, sa iai i lona tulaga le Tulafono o le Resitalaina o Fanua 1992/1993. I lona Igoa Umi: O lenei tulafono 1992/1993 e aiaia ai le resitalaina o pepa o maliega o fanua.

O le fuaiupu 94 o le Tulafono o le Faamauina o le Pule o Fanua 2008, na faamutaina le toe faaaogaina o le Tulafono o le Resitalaina o Fanua 1992/1993, o se tulafono a Samoa. O le Tulafono o le Resitalaina o Fanua 1992/1993 na faatulafonoina ai le resitalaina o fanua e ala i pepa o maliega, ae o le Tulafono o le Resitalaina o Pule o Fanua 2008 ua faatulafonoina ai le resitalaina o fanua a Samoa i lalo o le Faiga Faatoreni (Torrens System). 

I tausaga i luma atu o le 2008, e tele lava faatalatalanoaga na faia i luga o le Tulafono Tau Faaofi o le Faamauina o le Pule o Fanua i le 2006, 2007, 2008 seia oo ina pasia ma amata faamamaluina i le 2008. O nei faaatalatalanoaga na faia e le Komisi tofia a le Malo ma le Sosaiete a Loia, o le Vasega o Faamasino, o Matagaluega eseese a le Malo, o Fai Pisinisi ma Faalapotopootoga Tuma’oti ma le lautele o le atunuu.

O se mataupu i Fugalei na alia’e mai i le 2002 ma oo atu ai i le Faamasinoga i le 2005 (tagi faasaga agai i le Matagaluega a le Malo e vaaia Fanua, ma se faamasinoga talosaga Toe Iloilo i le 2012 faasaga agai i le Matagaluega a le Malo e vaaia Fanua) na afua ai lava ona tosina finagalo agai i itu lelei ma le saogalemu o le resitalaina o fanua i le Faiga Faatoreni.  

I le mataupu lenei i Fugalei, i le tausaga e 2002, na gau ai le aofaiga e $480,000.00 le tinoitupe a lē na tagi i lona ‘talitonuga’ ua ia faatauina se fasi fanua i Fugalei latalata i Apia e tusa ma le 4 eka. Na i’u le mataupu i le faamasinoga, o se tagi faasaga agai i le Malo mo le toe faaola mai o lea tupe tele.

E ui ina mae’a ona totogi e lē na tagi lea tinoitupe, ae sa faaleaogaina e le Resitala le pepa o le maliega o le faatauina o le fanua ona, a’o le’i resitalaina lea maliega, i ana suesuega i pepa Resitala o Fanua, e le o iai se faamaumauga o se fasi fanua Numera 627 ma ona faamatalaga faaletulafono, ma e lēai foi se faamaumauga o lea fanua o loo faamauina i le igoa Ms McCarthy. O lona uiga, e leai se fasi fanua Numera 627 sa mafai ona faatauina atu e se Ms McCarthy i lē ua tagi.

(Faamasinoga i le va o Chang Tung v Loia Sili [2005] WSSC 24 (31 Oketopa 2005). Na oo lava i le Faamasinoga Toe Iloilo ua lē maua lava se fesoasoani mai le Malo poo se isi lava itu faamasinoga mo lē na tagi. (Faamasinoga I le va o Chan Tung v Malo [2012] WSSC 42 (12 Oketopa 2012).      

I nā taualumaga o le faamasinoga, o eseesega iloga o le resitalaina o fanua e ala i le faamauina o se maliega ma le resitalaina o fanua e ala i le Faiga Faatoreni, sa agai ai se silasila a le Afioga a le Faamasino Sili ia Sapolu i le tusi ua faaigoaina o le Tulafono o Fanua i Niu Sila (2003) na tusia e Hinde McMorland & Sim vol 1, parakalafa 8.009:

“(1) O le resitalaina o fanua e ala i le resitalaina o pepa o maliega ua na o se resitalaina o pepa ua aafia ai le pule o fanua. I lalo o le resitala Faatoreni, o le resitalaina lea o le pule lava o le fanua.”

“(2) I lalo o le resitalaina o pepa o maliega, o le esetete faaletulafono i luga o le fanua e pasi agai i lē ua faatauina i le sainia ma le kilivaina/tuuina atu o le maliega. I lalo o le Faatoreni, o le esetete resitala (e faatusaina i le esetete faaletulafono) e lē pasi agai i lē ua faatauina seiloga e resitalaina le pepa o le fanua. I lalo o le resitalaina o maliega e pasi e lē ona faaletulafono le fanua e ala i ni gaioiga e faia e i latou i totonu o le maliega; ae i lalo o le resitala Faatoreni e pasi e lē onaina faaletulafono le fanua i se gaioiga a le Malo.”

“(3) I le itu tau faamuamua i lalo o le resitala o pepa o maliega, e lē faaopoopoina sona aogā poo sona aloaia faaletulafono ina ua resitalaina. O le pule i le fanua e faalagolago i luga o pepa o maliega, ae lē o luga o le resitalaina o le maliega. O lea la, o le resitalaina o se maliega ‘e leai sona aogā faaletulafono’ (void), e leai sona aafiaga i le pule.

Peitai, i lalo o le tulafono Toreni a Niu Sila (Tulafono o Fetuunaiga o Fanua 1952) o le resitalaina ‘i le mae’a ai ona uia o auala amiotonu’ (without fraud) o se pepa ‘e leai sona aogā faaletulafono’ (void), e mafai ai pea ona aveeseina mai pe tuuina atu le pule o le fanua, ma puipuia lē o loo resitala ai le fanua mai ni talosaga e faasaga aga’i i ai.”

By Ilia L Likou 08 April 2018, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>