Samoa ne’i Galo

17 January 2016, 12:00AM

Talatu’u ma Tala o le Vavau a Samoa

E pei o se lamepa lotolotoi i le pogisa, ma o le a le-mate le susulu o lona malamalama e ofaga iai mafaufauga o tupulaga au i luma o Samoa

O nisi nei o Tala ua ‘oto mai le Tusi, Samoa Ne’i Galo (Volume 1) sa tu’ufa’atasia ma fa’amaumauina e le Matagaluega mo Tupulaga, Ta’aloga ma Aganu’u, ua ‘auina atu e lau Nusipepa, le Samoa Observer aua tupulaga ma le mamalu o le atunu’u e pei ona fa’ananau iai. O nei tala, o le a ‘auina atu i vaiaso ta’itasi. (Tu’u-fa’atasia e Maiava)


LE FA’ASE’EGA NA I VA’OTO

 

Upu Tomua:

O le autu, ua taua foi e nisi faaupuga nei: O le faase’ega i le Tai, i le ma le faaseega na i Va’oto. O Vaigalo, o le isi lea tau o le ogaeleele o Va’oto, o taofi ia o nisi o Falelima ma Neiafu. Se tasi o Tala o le Vavau, ma ua lauiloa lea Tala atonu ua soo se tulimanu o Samoa, e mai le mea ua ta’ua o Saua (Atu Sasae) e o’o i Analega i Falealupo. 

“Saveasiuleo ma Ulufanuasesee”

E le fou tala i le uso ua ta’ua nei, toatele Tusitala ua maea ona tusia auiliili talaaga. E afua mai o laua tupuaga poo matua, seia o’o i le toe taimi na fevaaia’i ai ma taumavae i le Onetai, i Va’oto. Ua mautinoa ma talitonu tagata atamamai o Samoa i Tala o le Vavau, o se usuga lenei na foafoaina le lasi o itu taua ma fai fo’i ma pine faamau, o le anoa’i o Talatuu mai anamua. 

O mo’omo’oga o le taofi, ia avea mea vaaia o mafai ona iloa e uiga i Tala pei ona faailoa nei, e saga faamausailiina ai le moni o mea na tutupu anamua, anamua lava. O le uso, na ola le as ii le sami i le olaga atoa aua o ia lava o se i’a foliga i tagata. Ae na ola le isi i laufanua matutu o le atu Samoa, sasae poo sisifo fo’i. O lenei tala, e le tafatasi i ai manatu o tagata peitai o le tele o vaega e ‘auga faatasi. E i ai se manatu, pe ana leai le uso lenei, poo le maua ma sapi Samoa i nisi o ana uputuu, valoaga, mavaega ma se vaega o gafa taua. 

 

O le Tala:

“Ua see lilia Saveasiuleo”

O Alao ma Taufalematagi na fanaua Saveasiuleo ma Ulufanuasesee. E ui i le loaloa o le Atu Samoa, e taumate, e fatu, e faaopoopo pe faatupu fo’i le logolelei o taofi i le tala lenei. A’o mau faaalia e le mamalu o nuu o le Alataua, Tufutafoe, Neiafu ma Falelima, o le anofale faamaoni ma le moni la lea. E le gata i lea, ua aofia ai ma Falealupo i lea faamaoniga o manatu saili lenei Tala o le Vavau. 

Pe auiliili pe tau na faamatogi manatu i le atoaga o le tala, ae talitonu, ua lava le silafia o Samoa i le salafa ma le lautele, e uiga ia Saveasiuleo ma lona uso o Ulufanuasesee. O le a le faaopoopo pe toe toesea ai le moni o taofi faavae i le tala lenei. Tau la ina seia toe faatepa i le taua o le faaautama le uso nei. O Taema ma Tilafaiga na tutupu mai ia Ulufanuasesee. Nafanua ma Suaielfanua na tutupu mai ia Saveasiuleo. Ona faasolo mai lava lea in a foafoaga ma pa’i mai i ona po nei, ua au lava i gafa maualuluga o Samoa. Ao le mea aupito tualuga, o le alii o Alao ma lona toalua o Taufalematagi, na ola mai ai le ‘auso pei ona tautalagia. O nisi Tusitala e mau, o Saveasiuelo na tupu a’e i le au sasae o Samoa. Mulimuli ane, na sosola mai Alao ma lona toalua i sisifo ona o le saua ma le feai o le tama o Saveasiuleo. O le a le talatalaina atili la lea taofi. 

O le taofi o nisi o Falealupo, o Saupesepese, o le ogaeleele lea i Vaotupua sa nonofo ai Alao ma Taufalematagi. O iina na iloa ai le feai ma le matautia o le pusi o Saveasiuleo ona ua fano le fanau a Alao ma lona toalua, aua e fono ai le ava o le pusi saua. Na tuua loa e le ulugalii lo la nofoaga ae sosola i le vao i gauta o nu’u ua taua ma nonofo ai. Na iloa e Saveasiuleo ua leai ona matua, ona ia ‘au’au solo lea i le gataifale ae mautu lava i le ogasami ua ta’ua nei o Utusou. 

Na toe fanau Taufalematagi a ua mai i laua i le vao, ona faaigoa lea o le tama ia Ulufanuasesee. Na o’o ina matua le tama, ona alu lea e utusami i gatai o le nu’u o Neiafu, i le mea ua igoa o Vaoto. O le fagaoneone o loo i le va o Neiafu ma Falelima. 

Pei o se lalolagi fou ua i ai le tama o Ulufanuasesee aua faatoa tu lea ma vaai i le sami i lona olaga atoa. O taulua vai Samoa, o mea ia na alu ma le tama mo lana utugasami. 

Ua mataitu galu fafati mai o aau; se auma ua faapea ma pupu’e maualuga; Gapa! Pei se faaititli le pa o galu ma fafati; ona tuu lea o le taulua vai, le alii ua aga i le tai; 

A’o le’i tuua e Ulufanuasesee lona aiga, na muamua ona tau i ai e ona matua. Saveasiuleo lona uso o loo i le sami. Tautuana, ia oe nei maua e le pusi feai ona e fano lea. Ua faasee le tama, ua malie fo’i lana taalog fou ua fai. Tasi, lua, ma faapena lava ona see le tama i galu fafati. O le tele o le fiafia, na ususu ai le tama ma faaauau pe ale faaseega. 

Fai mai le mau, na lagona mamao e Saveasiuleo le i’uleo o le ususu. Atonu o le mea na o’o i le pusi saua, o le agaaga lava le tagata ua na solia le tai. Ua tuua loa Utusou e Saveasiuleo, ae see loa agai i sisifo e tatao le ususu a le tagata. Pe na tau li’ali’a le pusi fe’ai, e le taumate o se saualii lea ua ‘aau atu ne ii ai e saili. Le mafuaaga lea o le ‘au’au o le tala. 

 

“Ua se’e lilia Saveasiuleo”

O le lata atu o le pusi i gatai tonu o Va’oto, ae vaaia loa le tagata ua see i le matagalu, ona tulitatao atu loa lea ma le matua saosaoa ia maua le fili. Talofa, ua toeitiiti lava a liua le fiafia i le pagatia, aua na tau selefutia mulivae o le alii faasee, tu i le pa’umatu, po’o penei ua fano ma faaumatia e le uso agaleaga. 

Ua tu Ulufanuasese’e i le matafaga ma vaavaai i le pusi tele ua na o le faamanumanu nei o ona foliga i le papa’u o le aloalo, ua faamaga le gutu feai ma fetaaisolo i le ita. Ua leai se mea e toe mafai e Saveasiuleo, sei taunuu ai faufauga leaga. 

Fai mai le talitonuga o le ‘au teu upu, e le gata o le nu’u o Falealupo ae faapea fo’i ma nu’u o le Alataua. Ona sa’i lea ma tagi Ulufanuasese, “Isa, se mea lava o ‘oe o le uso agaleaga, ua e manao fo’i e ‘ai au, a ua uma o tau so ona fono ai lou ava”. I le, o ai na te iloa i lagona faasaualii o Saveasiuleo po ua ia iloa lona uso le tagata o la fesaga’i nei?

“Sau ia lo’u uso, ua ou iloa lo’u leaga ma le saua. Ae o le a ta faamavae. O le a ‘ou see i Pulotu ou te mau ai, nofo oe e tausi nai o ta matua. O le a ta fetai’ai lava i i’u o gafa”, ona mou loa lea o le sauali’i i lea ituaso. 

 

Manatu Faaopoopo:

1. O nisi alii Tusitala, ua latou faaauau le gafa na tupuga mai ai le tama’ita’i o Popoto, lea na usu i ai Masa le alii i le nu’u o Tufutafoe, na fanau mai ai le teine o Taufalematagi. 

Ona faatasi lea o Taufalematagi ma le alii o Alao, le tagata o le Alataua, poo Falealupo foi.

2. O le taofi o lenei tusitusiga e ao fo’i ona popoe i le gafa e le gata i lenei Tala ae faapea ai ma nisi Tala o le Vavau ma Talatu’u a Samoa. Mafua lea, e le tasi se finagalo o le atunuu ina nei avea ai ma pona. Samoa e matau upu. 

3. Mavaega: “O le a ta fetaia’i i i’u o gafa”. O le mau faaalia a nu’u e fitoitonu ma le Vavau lenei:

a) Na faia lava e le uso o ta’ua nei, ina ua le maua Ulufanuasesee e Saveasiuleo. Faamaoni lea taofi, “Tapasa o Folauga i Aso Afa” 103. Even Hovdhaugen “Land of Nafanua” 34-36. Faamaumauga o talatuu a le Polenisia” (UNESCO) 101-103. Ua faaalia le mau faatasi o ia tusitusiga o le mavaega na fa’aupu lava i le va o le uso, ae le o la matua. 

e) O nisi fo’i e taofi, o le mavaega na mafua i tofiga na faia e Alao i lana fanau. O loo taua i le mau a le ‘Mavaega i le Tai’ 15-16. Se tasi o ia manatu e toafa le fanau a Alao na ola: Salevaogogo, Saveasiuleo, ma Ulufanuasesee ma le teine e toatasi. 

4. E fefaloa’i isi taofi e faapea: O le atu Sasa’e (Manua) na mau ai Saveasiuleo, o Pulotu fo’i le nu’u o agaga o e oti, o le atu sasae e iai. Ae a tuli le isi taofi e faapea. O le Fafa o Sauali’i, o le faitotoa lea e ulufale ai agaga o e ua oti i Pulotu. Ailoga e iai se isi vaega o le Atu Samoa e taua o le Fafa, na na’o Falealupo lava i lo lava ma Tufutafoe. 

5. O loo ta’ua i le amataga o le Tala, o Utusou le ogasami na mau ai Saveasiuleo i gatai o Falealupo. Na see lilia le pusi agai i sisifo ona ua lagona le ususu a le tama o Ulufanuasesee i le faaseega. Se a se fua faale-mafaufau e fua ai le va o Manu’a ma le mea ua igoa o Vaoto na fai ai le faaseega? E matua vavamamao lava pe faitau fia selau maila le va. O lea, e fausia le mau na sailia mai nisi o alii ma failauga o Falealupo ma le Alataua. 

6. O le taofi o nisi Tusitala, o Saveasiuleo, o le ilamutu poo le sauali’i lea e leoina Elo le toa o Pulotu. O ia na taitaia le taua i va o Papatea, ma Pulotu, na mafua ai ona maua le upu, “ua faapapateaina”. Poo fea lava na mau mulimuli ane ai Saveasiuleo, Sasa’e poo Sisifo le Atu Samoa, ao le mau faamaoni i le faaseega, na tupu lea mea i Vaoto i le Alataua i Sisifo, i le motu o Savaii. Le faaseega na i Vaoto. Saveasiuleo ma Ulufanuasesee. Le mavaega na i le Onetai. 

 

Uiga o Upu:

Agaaga – faaulaula, aleale, ulaula, 

taulu’ilu’i

Anoafale – mea moni, faamaoniga, 

tonu taua 

Faa’aue – faamalie, upu fiafia, 

logolelei, malie

Faa’autama – faapogai, auga, mafuaaga, 

autu, pogai 

Faausua – faailoa, faaali, faatulaga, 

faamatala 

Faamatogi – faaila, faapu’upu’u, 

na o se vaega 

Fofoaina – amataina, pogai ai, uluai iloa ai 

Le ‘apoa – e le talatalaina, le mafaufauina

Loaloa – lautele, aoao, tulaga lautele poo le aoao 

Po’epo’e – faaeteete, faafefefefe, 

polepole, popole 

Pupu’e – faafua, olioli, taufafati, tau amata

Sapi – mimita ai, mitamita, fia iloa ai 

Susua – malie, onomea, tauga malie, 

manaia 

Tau selefutia – tau maua, toetoe maua, 

toeitiiti maua 

Talau – faalaulau, faailoa lautele, 

faamalaulau 

Totovavae – mataalia, taalise, vavave, vave 

 

Alagaupu:

1. Ua see lilia Saveasiuleo 

a) manatu polepole pe faaletonu 

e) lagona masalosalo pe faalialia 

i) le mautinoa lelei (m.f)

 

Faamatalaina:

Afioga Aliimalemanu Fale, Usu Moti Tevita o Neiafu. Nisi o tamalii ma failauga o Vaotupua i Falealupo, Savaii. 



17 January 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>