Tapena ma tuufaatasia e Fuimaono Na’oia Fasavalu Touli F. Tupua mo le Samoa Observer.

O le Esetete i Mulifanua a le D.H. & P.G lea sa pulea e Hearn Helg o se vaega-eleele lea e tusa ma le 25 maila le mamao i le itu i sisifo o Apia, ma sa mafai ona o’o i ai se alatele lelei ma o se alatele foi e sili ona lelei, o ona tafā-ala sa si’omia e ni nu’u mavae. 

E i ai lona lava falesa sa fausia i le simā faatasi ma lona lava faife’au. 

O le tele o lea esetete e sili atu i le 5,000 eka ma sa vaevaeina i ni nofoaga se fitu, e tofu ia vaega ta’itasi ma le pulega poo le ovasia. 

E 3,600 eka sa faato’aina i le niu. I le 1905, e 1,400 tone popo sa mafai ona gaosia ma o tupe na maua ai sa totogi ai le aufaigaluega leipa ma tupe alu uma, ona totoe ai lea o se tupe mamā faasili (polofiti) e matua tele mo le kamupani. 

O le mea lea, o le esetete i Mulifanua e lē taumate o le esetete aupito i tele lea i totonu o Samoa. O ia nofoaga ta’itasi o le esetete sa vaevaeina e avea ma pa-povi e 50 i le 700 poo le 800 eka le tele. 

O ia pa povi uma sa lava ma totoe le suavai mo lafumanu. 

O le tele lava o vaega o lenei esetete sa vaeaeina i pa-ma’a, o isi vaega sa vaevae i pa-uaea. 

O le esetete lenei na mafua ai ona fai auala lelei e Siamani, ma sa fiafia sui o Malo Tetele mai fafo e asiasi i ai. 

O le taimi na pule ai e Helg lea esetete, o le taimi foi lea na amata fausia ai auala lelei e sili atu i le 30 maila. 

Ona amata toto ai loa lea ma le vao e sili ona lelei mo manu papalagi e vave ai ona pepeti. 

O lea foi vao sa mana’omia tele e Fiti i lena vaitaimi mo ana atiina a’e tau lafumanu. Sa faasaga le aufaigaluega e titina le vao leaga, ae toto ai loa le vao e igoa o le Buffalo grass.

E tofu ia nofoaga ta’itasi ma le fale tao popo- sa sali ai le popo e pei ona sa Sali  faananā i Vailele. E na o le lima eka sa faato’a i le koko ma sa lelei lona taunuuga. 

E leai se pulu na toto i Mulifanua ona o le manau o Helg e le’i mae’a lelei suesuega sa fai i ai. 

E fasefulu solofanua sa faaaoga i lea esetete faatasi ai ma le 120 asini, ma sa matua lelei le faatinoina ai o galuega. E 40 tama sa latou faaaogaina ia manu i le tausaga atoa. Sa fai pea-taga mo leni manu ma feta’ita’ia’i solo mo le aoina o le popo. 

E la’u atu popo nei ona faaputu faatasi lea i se maga-ala, ona o ane lea o taavale solofanua mulimuli ane ma la’u atu if ale e sali ai le popo. O lea esetete atoa sa matua faato’aina i le ‘ulu ma o laina uumi o nei toga-‘ulu fai mai e ese le manaia pe a uia e taavale solofanua ma tagata ti’eti’e solofanua. 

O tagata faigaluega e mafuli lava i tagata Polenesia mai Atumotu o Pisimaka, e 300 le aufaigaluega na o mai ai, Sa mulimuli ane ona aumai tagata Saina, ma e to’a 16 sa galulue i lea esetete. E 2,000 le aofa’i o manu papalagi sa i le esetete, ae o le filifilia o pulu (Bulls) o le matafaioi lea a Captain Hufnagel, sa nofo i Vailele, o ia lea e fai ma asiasi i kolone o Ausetalia ma Niu Sila mo lea faamoemoe. 

Sa lava ma totoe le avanoa mo le 10,000 manu papalagi ma e talitonu Mr. Helg o lea aofa’i e le mafai e le ‘afa o le aufaigaluega o loo i ai ona vaaia. I lea taimi e 500 le lafu a le esetete o loo i ai, ma e faapea lava le numera i tausaga uma. E i ai kamuta a le esetete ma tagata e fausia taavale solofanua, faatasi ai ma se fale e tipi ai u’amea. E o mai Setima o le Kamupani a le Union Steamship e ave le popo i fafo, ma e tele foi isi va’a e afea Samoa ona ave ai foi lea o le popo.