Mataupu tau fanua fa’aleaganu’u

By Ilia L Likou 21 April 2018, 12:00AM

O le aso ananafi na saunoa ai le sā avea muamua ma Ao o le Malo o Samoa , Tuiatua Tupua Tamasese Efi  i mataupu tau i Fanua Fa’aleaganu’u.

O le a maua atu se fa’aopopoga i  le lomiga a taeao.

Ae e mo le silafia ai, I se Pepa o Fa’amatalaga na tu’uina mai e ke Komisi o Toefuataina o Tulafono o lo’o manino mai ai e fa’apea ‘ mafuaga e le mafai ai ona faaliliuina fanua faaleaganuu I lalo o le tulafono ole Faamauina o le Pule o Fanua 2008’

I se tusi o le aso 13 o Novema 2017, na valaaulia ai le tamaitai fomai loia o Teleiai Dr Lalotoa Mulitalo e avea ma se tasi o sui i le laulau a tagata tomai i le Fonotaga na faaigoaina o le ‘Tulafono a le Pasefika, Aganuu ma Tulafono Faavae: Fonotaga i Vaega e Tolu: Fonotaga 1: Faasoa a Aotearoa Niu Sila ma Samoa: Toe Fuataiga o Tulafono i Fanua Faaleganuu, Aia Tatau Faalelotu ma Taitaiga Faaleaganuu”, Saofaiga Tulafono, Iunivesite o Aukilani, 12-14 Fepuari 2018. 

Sa valaaulia muamua Teleiai Dr. Mulitalo mo sana folasaga i le ulutala “Aafiaga o le Galuega Faaloia, Tusi Tulafono, ma le toe Fuataiga o Tulafono Faavae” ona o ana galuega faatusi tulafono mo Samoa ma le Pasefika. Peita’i na toe suia le valaaulia ina ia saunia e Dr Mulitalo le lauga autū lona lua i le ulutala “Aiaiga o Fanua Faaleaganuu.”

O le faasoa atu o Dr.Mulitalo i Aiaiga o Fanua Faaleaganuu, o se avanoa e maua ai se finagalo sa manaomia i lea autu, ma ofo atu ai se va’aiga faatusatusa i le folasaga a le sui e iai le agavaa o tulafono o Fanua Faaleaganuu a Maori, le Afioga i le Faamasino o Judge Caren Fox, faatasi ai ma le Afioga ia Fiu Mataese Elisara La’ulu o Samoa. Ae pagā lea, e le’i mafai ona pa’au atu le Afioga i le Faamasino o Judge Caren Fox. 

I le Fonotaga, e tusa ai ma le Ulutala Autu o le Fonotaga, na faaigoaina le folasaga a Dr Mulitalo o le “Tulafono, Aganuu ma Tulafono Faavae: Aiaiga i Fanua Faaleaganuu, Samoa”. I le vaega muamua, na ia folasia ai se aotelega o tulafono a Samoa, poo le ā le tele o se pi’itaga i mataupu faaleaganuu o iloa atu, ma poo ō gatasi lo latou faatulagaina e tusa ai ma le Tulafono Faavae a Samoa.

O le vaega lona lua sa aga’i i ai o le “Aiaiga o Tulafono i Fanua Faaleaganuu o Samoa ma Tulafono a le Palemene o Samoa” ma lona faatulagaina e tusa ai ma le Tulafono Faavae a Samoa. O le vaega lea, na matauina ai le tele o le fia silafia i le Fonotaga, ma o lea la ua tuufaatasia ma faaigoaina  tatau ai loa: “O MAFUAAGA E LĒ MAFAI AI ONA FAALILIUINA FANUA FAALEAGANUU I LALO O LE TULAFONO O LE FAAMAUINA O LE PULE O FANUA 2008”. Talu ai le tele o le fia malamalama na faaalia i lenei autū, o lea ua faamatu’u atu ai mo le silafia e le lautele.

 

FAATULAGAGA:

a) O aiaiga o le Tulafono Faavae a Samoa Faatatau i Fanua Faaleaganuu - O Ituaiga Fanua e 3

e) O se Tuuaofaiga o Tulafono a Samoa ma Tulafono e Faatatau i Fanua Faaleaganuu

i) O se Talaaga o le Tulafono o le Faamauina o Pule o Fanua 2008 

o) O Mafuaaga E Lē Mafai ai Ona Faaliliuina Fanua Faaleaganuu i Lalo o le Tulafono o le Faamauina o Le Pule o Fanua 2008

Mafuaaga 1 – E leai lava se aiaiga poo se vaega o le tulafono e faatagaina ai

Mafuaaga 2 – Ua tusia manino i totonu lava o lea tulafono le sā taputapu ona faaliliuina fanua faaleaganuu

Mafuaaga 3 – O le itiiti o le mafuaaga ua fa’aaogaina ai upu “fanua faaleaganuu” i totonu o lea Tulafono, ina ia faamalieina ai isi tulafono o loo iai i Samoa. 

Mafuaaga 4 – O nisi tulafono e iai piitaga i le lisiina o fanua faaleaganuu e tele atu lo latou faiā i fanua faaleaganuu

Mafuaaga 5 – O Faaiuga o Faamasinoga a Samoa na faia i mataupu i lalo o le Tulafono o le Faamauina o Pule o Fanua 2008, ma le Tulafono o le Faaliliuina o Fanua Faaleaganuu 1965 

u) Faaiuga ma Upu Faaiu 

 

************

(a) O aiaiga o le Tulafono Faavae a Samoa e faatatau i fanua faaleaganuu – O Ituaiga o Fanua e 3

I lalo o le Mataupu 101 o le Tulafono Faavae a Samoa, e tolu (3) ituaiga eleele poo fanua o loo ta’ua ai, o Eleele Tau le Aganuu; o eleele ia o loo umia i lalo o tu ma aga faa-Samoa ma tusa ai ma tulafono e uiga i tu ma aga faasamoa; o Eleele Umia Saoloto, o eleele ia e umia saoloto, e mafai ona faatauina mai ma faatauina atu e tagata taitoatasi; ma Eleele tau le Malo, o eleele ia o umia e le Malo o Samoa. I se aotelega, e pei ona lau silafia, o le 81% o eleele i Samoa o eleele faaleganuu; o le 15% o eleele tau le Malo, ma le 4% o eleele umia saoloto.  

 

Ona faapea lea o le Mataupu 102 o le Faavae: e lē tusa ai ma le tulafono, ma e lē mafai e soo se tagata ona faatau pe faaliliueseina eleele faaleaganuu, se’i vaganā ai se faatagana a se tulafono a le Palemene i vaega nei e lua: 

(i) mo le lisiina poo le laiseneina o se eleele faaleaganuu poo soo se itu e tau atu i ai i lea eleele; po’o 

(ii) aveina lea o fanua faaleaganuu mo galuega tau le Malo. 

 

O nei aiaiga e lua ua mafua ai tulafono nei e lua a le Palemene: 

(i) Tulafono o le Faaliliuina o Fanua Faaleaganuu 1965 (ua 53 nei tausaga); ma le 

(ii) Tulafono o le Aveina o Fanua 1964 (ua 54 nei tausaga). 

 

O le Tulafono puipui (i) ua mafai ona lisiina pe laiseneina ai eleele faaleaganuu mo se tupe maua a tagatanuu o Samoa pei ona aiaia faaletulafono i lalo o lea tulafono; ma le puipui (ii) ua mafai ai e le Malo ona fausia ma faatuina falemai, o a’oga a le Malo, auala tetele, auala laupapa, ma isi, mo le lelei o le atunuu.  

(e) O se Tuuaofaiga o Tulafono o Samoa o iai nei ma Tulafono o loo aiaia ai Fanua Faaleaganuu

I lalo o le poloketi faaletausaga a le Ofisa o le Loia Sili ua faaigoaina o le “Tuufaatasiga o Tulafono a Samoa,’ e o’o mai i le aso 31 o Tesema 2017, ua faamauina le aofaiga e 291  tulafono a le Palemene o Samoa. Mai lea 291, e aafia ai ma le Tulafono Faavae o Samoa, e tusa ma le 20 tulafono e aiaia ai fanua (ituaiga e tolu (3) o loo ta’ua i le Tulafono Faavae). O tulafono la nei, amata i le Tulafono Faavae, ua faatulagaina atu i tausaga na pasia ai. 

(1) 1960 Tulafono Faavae o le Malo Tutoatasi o Samoa (Tulafono Faavae) 

(2) 1952 Tulafono o Meatotino (Niu Sila)

(3) 1964 Tulafono o le Aveina o Fanua

(4) 1965 Tulafono o le Faaliliuina o Fanua Faaleaganuu

(5) 1966 Tulafono o Suesuega o Pule o Fanua 

 (6) 1972 Tulafono o le Faaliliuina o Fanua Umia Saoloto

 (7) 1977 Tulafono o le Faalapotopotoga o Esetete Tausi a Samoa 

 (8) 1981 Tulafono o Fanua ma Suafa

(9) 1989 Tulafono o Fanua, Fuaina o Fanua ma le Siosiomaga 

(10) 1990 Tulafono o le Toe Fausia o le Faalapotopotoga o le Esetete Tausi 

 

 

(11) 1990 Tulafono o Fono a Nuu

 (12) 1993 Tulafono o Fanua mo Faamoemoega Tau le Va i Fafo

(13) 2004 Tulafono o Fuafuaga ma Pulega o Nofoaga i Taulaga

(14) 2007 Tulafono o Felauaiga i luga o le Laueleele

(15) 2008 Tulafono o le Faamauina o le Pule o Fanua

(16) 2009 Tulafono o Pule o Vaega o Fanua

(17) 2010 Tulafono o le Fuaina o Fanua

(18) 2010 Tulafono o le Fuafuaina o Tau o Fanua

(19) 2010 Tulafono o Lalā Sooupu o Faamatalaga Faapitoa Tau Fanua ma Aseta

(20) 2013 Tulafono o le Komisi Faufautua o Fanua Faaleaganuu

O loo i ai nisi tulafono e iai ni o latou faiā (laiti) i fanua faaleaganuu pei ona ta’ua i lalo atu, ae mai le 20 tulafono o i luga, e 5 e patino tonu lava i fanua faaleaganuu. I se faatulagana mai i tausaga na pasia ai, o tulafono nei. 

(1) 1964 Tulafono o le Aveina o Fanua; 

(2) 1965 Tulafono o le Faaliliuina o Fanua Faaleaganuu;

(3) 1981 Tulafono o Fanua ma Suafa; 

(4) 1990 Tulafono o Fono a Nuu; 

(5) 2013 Tulafono o le Komisi Faufautua o Fanua Faleaganuu.  

I se mātau atu a le tagata faitau, i tulafono uma e faatatau i fanua uma o Samoa (x20) ma tulafono e patino i fanua faaleaganuu (x5); o le ‘Tulafono o le Faamauina o le Pule o Fanua 2008’ o loo lisiina i le 20 i luga ae lē o le 5 o loo patino i fanua faaleaganuu. Ona tatou oo mai lea i le fesili pe aisea, i lalo o lenei tulafono, le TULAFONO O LE FAAMAUINA O LE PULE O FANUA 2008’ e lē mafai ai lava ona faaliliuina pe faatauina fanua faaleaganuu. I se aotelega, o mafuaaga nei e afua mai i se fa’auigaina o Tulafono a Samoa ma se vaaiga i i’uga o Faamasinoga a Samoa: (1)  E leai lava se vaega poo se aiaiga o lea  tulafono e faatagaina ai; (2) E matuā  faasā taputapu e lea tulafono ona faaliliuina fanua faaleaganuu;

(3) Na pau le mafuaaga ua ta’ua ai upu nei o “fanua faaleaganuu” i totonu o lea tulafono, ina ia faamalieina ai isi tulafono o loo iai i Samoa; (4) O nisi tulafono e iai faiā i le lisiina o fanua faaleaganuu e tele atu ai so latou piitaga i fanua faaleaganuu; (5) Mai i’uga o faamasinoga i mataupu faato’ai atu i lalo o le Tulafono o le Faamauina o le Pule o Fanua 2008 ma le Tulafono o le Faaliliuina o Fanua Faaleaganuu 1965, e leai lava se mataupu na fai ai se tagi a se isi, e faasaga aga’i i se tasi ua ave faamalosia se fanua faaleaganuu, pe tuua’iina ai e se aiga poo se tasi se isi aiga po se tasi i se taumafaiga e faaliliuina ai se fanua faaleaganuu i totonu o Samoa, talu ona pasia nei tulafono e lua.

(i) O se talaaga poo se faamatalaga i tua atu a ’o le’i pasia le Tulafono o le Faamauina o le Pule o Fanua 2008

 A’o le’i pasia e le Palemene a Samoa ma amata faamamaluina le Tulafono o le Faamauina o le Pule o le Fanua 2008, sa iai i lona tulaga le Tulafono o le Resitalaina o Fanua 1992/1993. I lona Igoa Umi: O lenei tulafono 1992/1993 e aiaia ai le resitalaina o pepa o maliega o fanua. O le fuaiupu 94 o le Tulafono o le Faamauina o le Pule o Fanua 2008, na faamutaina le toe faaaogaina o le Tulafono o le Resitalaina o Fanua 1992/1993, o se tulafono a Samoa. O le Tulafono o le Resitalaina o Fanua 1992/1993 na faatulafonoina ai le resitalaina o fanua e ala i pepa o maliega, ae o le Tulafono o le Resitalaina o Pule o Fanua 2008 ua faatulafonoina ai le resitalaina o fanua a Samoa i lalo o le Faiga Faatoreni (Torrens System). 

I tausaga i luma atu o le 2008, e tele lava faatalatalanoaga na faia i luga o le Tulafono Tau Faaofi o le Faamauina o le Pule o Fanua i le 2006, 2007, 2008 seia oo ina pasia ma amata faamamaluina i le 2008. O nei faaatalatalanoaga na faia e le Komisi tofia a le Malo ma le Sosaiete a Loia, o le Vasega o Faamasino, o Matagaluega eseese a le Malo, o Fai Pisinisi ma Faalapotopootoga Tuma’oti ma le lautele o le atunuu. O se mataupu i Fugalei na alia’e mai i le 2002 ma oo atu ai i le Faamasinoga i le 2005 (tagi faasaga agai i le Matagaluega a le Malo e vaaia Fanua, ma se faamasinoga talosaga Toe Iloilo i le 2012 faasaga agai i le Matagaluega a le Malo e vaaia Fanua) na afua ai lava ona tosina finagalo agai i itu lelei ma le saogalemu o le resitalaina o fanua i le Faiga Faatoreni.  

I le mataupu lenei i Fugalei, i le tausaga e 2002, na gau ai le aofaiga e $480,000.00 le tinoitupe a lē na tagi i lona ‘talitonuga’ ua ia faatauina se fasi fanua i Fugalei latalata i Apia e tusa ma le 4 eka. Na i’u le mataupu i le faamasinoga, o se tagi faasaga agai i le Malo mo le toe faaola mai o lea tupe tele. E ui ina mae’a ona totogi e lē na tagi lea tinoitupe, ae sa faaleaogaina e le Resitala le pepa o le maliega o le faatauina o le fanua ona, a’o le’i resitalaina lea maliega, i ana suesuega i pepa Resitala o Fanua, e le o iai se faamaumauga o se fasi fanua Numera 627 ma ona faamatalaga faaletulafono, ma e lēai foi se faamaumauga o lea fanua o loo faamauina i le igoa Ms McCarthy. O lona uiga, e leai se fasi fanua Numera 627 sa mafai ona faatauina atu e se Ms McCarthy i lē ua tagi. (Faamasinoga i le va o Chang Tung v Loia Sili [2005] WSSC 24 (31 Oketopa 2005). Na oo lava i le Faamasinoga Toe Iloilo ua lē maua lava se fesoasoani mai le Malo poo se isi lava itu faamasinoga mo lē na tagi. (Faamasinoga I le va o Chan Tung v Malo [2012] WSSC 42 (12 Oketopa 2012).      

I nā taualumaga o le faamasinoga, o eseesega iloga o le resitalaina o fanua e ala i le faamauina o se maliega ma le resitalaina o fanua e ala i le Faiga Faatoreni, sa agai ai se silasila a le Afioga a le Faamasino Sili ia Sapolu i le tusi ua faaigoaina o le Tulafono o Fanua i Niu Sila (2003) na tusia e Hinde McMorland & Sim vol 1, parakalafa 8.009:

“(1) O le resitalaina o fanua e ala i le resitalaina o pepa o maliega ua na o se resitalaina o pepa ua aafia ai le pule o fanua. I lalo o le resitala Faatoreni, o le resitalaina lea o le pule lava o le fanua.”

“(2) I lalo o le resitalaina o pepa o maliega, o le esetete faaletulafono i luga o le fanua e pasi agai i lē ua faatauina i le sainia ma le kilivaina/tuuina atu o le maliega. I lalo o le Faatoreni, o le esetete resitala (e faatusaina i le esetete faaletulafono) e lē pasi agai i lē ua faatauina seiloga e resitalaina le pepa o le fanua. I lalo o le resitalaina o maliega e pasi e lē ona faaletulafono le fanua e ala i ni gaioiga e faia e i latou i totonu o le maliega; ae i lalo o le resitala Faatoreni e pasi e lē onaina faaletulafono le fanua i se gaioiga a le Malo.”

“(3) I le itu tau faamuamua i lalo o le resitala o pepa o maliega, e lē faaopoopoina sona aogā poo sona aloaia faaletulafono ina ua resitalaina. O le pule i le fanua e faalagolago i luga o pepa o maliega, ae lē o luga o le resitalaina o le maliega. O lea la, o le resitalaina o se maliega ‘e leai sona aogā faaletulafono’ (void), e leai sona aafiaga i le pule. Peitai, i lalo o le tulafono Toreni a Niu Sila (Tulafono o Fetuunaiga o Fanua 1952) o le resitalaina ‘i le mae’a ai ona uia o auala amiotonu’ (without fraud) o se pepa ‘e leai sona aogā faaletulafono’ (void), e mafai ai pea ona aveeseina mai pe tuuina atu le pule o le fanua, ma puipuia lē o loo resitala ai le fanua mai ni talosaga e faasaga aga’i i ai.” 

O le faaaogaina o le Faiga Faatoreni mo le resitalaina o fanua o se gaioiga faaona po nei mo Samoa, ma na aumaia se faamoemoega tele ma se faatuatuaga i le resitalaina o fanua tuma’oti ma fanua a le Malo, ina ia mafai ai ona pa‘ū le mamafa o tiute fai ma le toe mauaina o ni tupe gau a ē tonu na faataua fanua, i luga o le Malo. 

Ona tatou aga’i lea i mafuaaga e lē mafai ai lava ona faaliliuina ni fanua faaleaganuu i lalo o le Tulafono o le Faamauina o Pule o Samoa.

(o) O MAFUAAGA E LĒ MAFAI AI ONA FAATAUINA FANUA FAALEAGANUU I LALO O LE TULAFONO O LE FAAMAUINA O PULE O FANUA 2008

Mafuaaga 1 – E leai se fuaiupu/aiaiga o le tulafono e fa’atagaina ai

I le faauigaina o tulafono, o le itu muamua e silasila iai le Faamasinoga po’o se tasi e fa’aaogaina le tulafono, o faaupuga, o upu ma fuaiupu o lea lava tulafono. O a ni aiaiga o iai, poo a foi vaega o aunoa ma ni aiaiga i le mataupu? O le fesili– O iai se avanoa e ono faaliliuina ai fanua faaleaganuu i lalo o le tulafono o le Faamauina o le Pule o Fanua 2008? I se faitau i ai i fuaiupu uma o le tulafono atoa, e leai lava ma se fuaiupu o lea tulafono o faatagaina ai. Ae o le itū mautinoa, o loo manino mai lava le iai o faaupuga ma fuaiupu e faasā taputapu ai le faaliliuina o fanua faaleaganuu.

Mafuaaga 2 – O loo i ai fuaiupu o loo faasā taputapu ai le faaliliuina o fanua faaleaganuu

Pei ona ta’ua i luga, a faauigaina se tulafono, e aga‘i muamua lava i faaupuga, o upu ma fuaiupu o le tulafono lava ia. O le fuaiupu 9(4) o loo manino mai ai e faapea: “E leai se fuaiupu o lenei tulafono e faatagaina ai pe mafai ona faauigaina pe faaaogāina ina ia: (a) faatagaina ai le faaliliuina o fanua faaleaganuu i se auala e solia ai le Mataupu 102 o le Tulafono Faavae; pe (e) faatagaina pe ono tuuina atu ai se pule i fanua faaleaganuu i se auala e lē o gatasi ma se tulafono faatatau i le puleaina o fanua faaleaganuu.   

O so’o se tulafono lava o iai nei upu, o lona faauigaina lava lea. “E leai se fuaiupu” e faatagaina ai le faaliliuina o fanua faaleaganuu. O lenei la Tulafono o le Faamauina o le Pule o Fanua 2008, e 98 ona fuaiupu, o lona uiga e leai se fuaiupu o  fuaiupu e 98 o lenei tulafono, e faatagaina ai pe ono faatagaina ai le faaliliuina o fanua faaleaganuu.

I le ma lea, o le faauigaina o upu o loo aiaia i le fuaiupu 2 (Faamatalaga) o loo manino mai ai le toe faamautūina o lea tulaga, o le lē mafai lava ona faaliliuina o fanua faaleganuu i lalo o lenei tulafono. O se faataitaiga, “fanua” - e aofia ai esetete ma initaresi, poo fanua tumaoti poo meatotino moni... ae lē aofia ai fanua faaleaganuu mo le faamoemoe o le lesitalaina o fanua i lalo o lenei tulafono (e ese mai le resitalaina o laisene poo lisi o fanua faaleaganuu); “faamaumauga o fanua faaleaganuu” – o lona uiga o le faamauina o fanua faaleaganuu o loo i lalo o le  vaega 5(1)(l) ae lē aofia ai le resitalaina o laisene poo lisi o fanua faaleaganuu; Resitala” –o lona uiga o le Resitala o Fanua e moomia i lalo o le vaega 8 ae lē aofia ai faamaumauga o fanua faaleaganuu. O loo faamauina foi i le fuaiupu 2(3), o faamatalaga e faatatau i soo se lautusi i lalo o lenei tulafono e lē aofia ai faamaumauga o fanua faaleaganuu o se vaega o lea lautusi. 

O loo manino mai ai i lalo o nei fuaiupu le faamalosia atili o lea tapu; ma o lenei tulafono ua fausia ina ia matuā lē mafai ai lava ona faaliliuina se fanua faaleaganuu. E mafai ona faapea ua soona faaaogaina soso’o nei upu “ae le aofia ai fanua faaleaganuu” peitai, o nisi o atunuu o le Taupulega, e talia le tusiaina faapea o tulafono ina ia faamautinoa ai e leai lava se avanoa e faatagaina ai, i faaupuga pe i se faaugaina o upu, o lea tapu, o le sā taputapu ona faaliliuina o fanua faaleaganuu. 

Mafuaaga 3 – O le mafuaaga itiiti ua faaaogaina ai upu nei “fanua faaleaganuu” i totonu o lenei tulafono, ina ia faamalieina ai nisi tulafono a Samoa o loo i ai

E mafai ona finauina e nisi tusitulafono o le mafuaaga pito i malosi lea o le mau e lē faatagaina i lalo o le Tulafono o le Faamauina o le Pule o Fanua se faaliliuina o fanua faaleaganuu. O le fesili – Afai o tatou faapea e lē o faaliliuina fanua faaleaganuu i lalo o lenei tulafono, aisea lava ua faaaogaina ai ia upu “fanua faaleaganuu” i totonu o lenei tulafono?

E tāua ona malamalama, o lenei tulafono e resitala ai fanua tu ma’oti ma fanua tau le Malo, ma resitala ai foi lisi o fanua faaleaganuu, ae lē resitalaina ai se fanua faaleaganuu. O le lisi o le fanua faaleaganuu e resitalaina, ae lē o le fanua faaleaganuu. E pau le mafuaaga ua māua ai upu nei o ‘fanua faaleaganuu’ i totonu o lenei Tulafono o le Faamauina o Fanua 2008, ona ia faamalieina ai aiaiga o nisi o tulafono o loo ia i, e pei o le Tulafono o Fanua ma Suafa 1981, ma le Tulafono o le Faaliliuina o Fanua Faaleaganuu 1965.

I lalo o fuaiupu 11 ma le 12 o le Tulafono o Fanua ma Suafa 1981, e tatau i le Resitala o Faamasinoga ona tuuina atu faamaumauga o faaiuga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa i le Resitala o Fanua (Matagaluega o Fanua), ma o le tiute o le Resitala o Fanua lona ia tuuina i totonu o faamaumauga o fanua faaleaganuu nei faaiuga faafaamasinoga, poloaiga poo se faamatalaga faalauaitele. A saili poo ai le Resitala o Fanua o loo tā’ua i le tulafono o Fanua ma Suafa, fai mai le fuaiupu 2 o le Tulafono o Fanua ma Suafa, o le ‘Resitala o Fanua’ o le Resitala lea o Fanua o loo faamatalaina i le fuaiupu 2 o le Tulafono o le Faamauina o le Pule o Fanua 2008, o le Resitala lea o Fanua a le Matagaluega o Fanua. Ona o lea piitaga, e tatau on faitau faatasi tulafono nei e lua, o le Tulafono o Fanua ma Suafa 1981, ma le Tulafono o le Faamauina o Pule o Fanua 2008.

I lalo o le fuaiupu 10(1)(c) o le Tulafono e Faaliliuina ai Fanua Faaleaganuu 1965, e tatau i lē na talosaga mo se lisi poo se laisene (i latou e ona fanua faaleaganuu) ona resitala lea lisi poo le laisene i le Resitala o Fanua. O le Resitala o Fanua o le Resitala lea o Fanua i le Matagaluega e gafa ma fanua (o le Faauluuluga lea o le Matagaluega o Punaoa Faalenatura ma le Siosiomaga). Ona o lea piitaga, e tatau ona faitau faatasi ai tulafono nei e lua, o le Tulafono o Faaliliuina o Fanua Faaleaganuu 1965, ma le Tulafono o le Faamauina o Pule o Fanua 2008.

E faapenā le tusiaina o tulafono, ma lona faauigaina. O le tusiaina o tulafono, e lē tusi aunoaina; o le matafaioi a le tusi tulafono, o le faia muamua lea o ni su’esu’ega, poo ā ni tulafono o loo i ai i lea vaitaimi i totonu o le atunuu, ma tusi fuafua ma faatatau i ai. O so’o se tusi tulafono, e na te aloa’ia ma faaaloalo i le faataatiaga o tulafono a le atunuu o i ai, ma tusi faatatau aga’i i  tulafono ua mua i malae. A o’o loa ina ua faamamaluina, faauigaina ma faaaogaina lea tulafono, e lē mafai ona faauigaina e na o se fuaiupu e tasi e aunoa ma le silasila i isi fuaiupu, ona e avesesea ai le uiga moni na mafua ai ona iai sea fuaiupu i totonu o le tulafono. O soo se fuaiupu o se tulafono, e tatau ona faitauina ma isi fuaiupu i luga ma lalo atu o lea fuaiupu, faatasi ma isi tulafono o i ai ni o latou piitaga, ina ia maua le uiga ma le aano moni o lenā fuaiupu e tasi. O aiaiga faavae nei o le faauigaina o tulafono.  E tatau ona faauigaina fuaiupu taitasi i sona aotelega, ina ia ‘aua nei faauiga sesēina ma faaleaogaina ai le aano moni o lea fuaiupu i totonu o le ata o loo faataatia mai e se tulafono.   

E tāua le silafia, o nei fuaiupu o le Tulafono o Fanua ma Suafa 1981 (fuaiupu 11 & 12) ma le Tulafono o le Faaliliuina o Fanua Faaleaganuu 1965 (fuaiupu 10(1)(c)), o ni fuaiupu ua fa’aauauina mai, mai le Tulafono o le Resitalaina o Fanua 1992/1993 (lea na ta’ua i luga) lea na faaleaogaina e le Tulafono o le Faamauina o le Pule o Fanua 2008. O lona uiga, o le i ai o nei fuaiupu i totonu o le Tulafono o le Faamauina o Pule o Fanua 2008, ua na ona faaauauina ai o ni fuaiupu faaletulafono na i ai mai le 1992/1993 ina ia faaauau le amanaiaina ma le faamalieina o ni tulafono o le 1965 ma le 1981, ae lē o ni fuaiupu fou na faato‘a tusia i totonu o le Tulafono o le Faamauina o Pule o Fanua 2008. 

O nei mau ua faatulagaina atu ua lagolagoina atili e vaega nei: o le itiiti o le faaaogaina o upu nei “fanua faaleaganuu” i totonu o le Tulafono o le Faamauina o Pule o Fanua 2008. O le Tulafono o le Faamauina o Pule o Fanua 2008 e 98 ona Fuaiupu, 16 Vaega, 4 Faamatalaga. Mai le amataga e oo i le faaiuga o lea tulafono, mai le 98 fuaiupu, ua na o le 3 ni fuaiupu ua faaaogaina ai “fanua faaleaganuu”, o fuaiupu 2, 5, 9. O le fuaiupu i le faauigaina o upu (fuaiupu 2); fuaiupu e aiaia ai malosiaga o le Resitala (fuaiupu 5); ma le fuaiupu e aiaia ai le aloaiaina o fanua (fuaiupu 9).

O Faamatalaga o Teuteuga o le Tulafono o loo i le fa’asiusiuga o le tulafono, e faa-fā (4) ona ta’ua ai “fanua faaleaganuu”, ae lē faitaulia lea 4 ona (o le Faamatalaga o Teuteuga o le Tulafono) e lē o se vaega aloa’ia lea o se tulafono. O lona uiga, e manino mai lava, o le itiiti o le faaaogaina o upu “fanua faaleaganuu” i totonu o le Tulafono o le Faamauina o Pule o Fanua 2008, o loo manino mai ai e itiiti lava se mafuaaga ua faaaogaina ai i lea tulafono 2008, ina ia faamalieina ai aiaiga o nisi tulafono a Samoa o loo iai. 

Mafuaaga 4 – O nisi tulafono e i ai piitaga i lisi o fanua faaleaganuu e tele atu lo latou faiā i fanua faaleaganuu

A’o tatou i ai pea i luga o tulafono e faatatau i fanua faaleaganuu, e aogā ona fai sina faamatalaga agai i nisi tulafono o loo i ai se piitaga i fanua faaleaganuu. O se faataitaiga, o tulafono o loo aiaia ai le tatau i tagata ma faalapotopotoga ona latou usitaia tulafono mo le faaaogaina ma le uia faatulafonoina o totonu o fanua faaleaganuu. O se faataitaiga o i latou o galulue i lalo o tulafono o aiaia ai auaunaga lautele mo le atuunuu, e pei o le Tulafono o le Pulega o le Suavai a Samoa 2003; Tulafono o le Pulega Tau Vaomatua 2011, Tulafono o Faasalalauga 2010, Tulafono o Fesootaiga 2005. I lalo o nei tulafono, afai e manaomia e tagata ofisa po o le au faigaluega ona ulufale pe ui atu i totonu o fanua faaleaganuu, e tatau i ia tagata ofisa ona faia ni faatalatalanoaga muamua ma ē e ona le fanua faaleaganuu, ina ia maua se tasi poo ni aiaiga mo le faatagaina faaletulafono ona uia e ia tagata faigaluega fanua faaleaganuu, mo le faatinoina o a latou galuega mo le atunuu. I nisi o taimi, e manaomia ai lava le faia o ni lisi i luga o fanua faaleaganuu i lalo o le Tulafono e Faaliliuina ai Fanua Faaleaganuu 1965. E tatau ona usitaia ma faamalieina aiaiga faaletulafono mo le lisiina o fanua faaleaganuu i lalo o lea tulafono 1965.

I se sailiiliga i le Resitala o Lisi o Fanua Faaleaganuu ua matauina ai vaega nei. Mai le 81% o fanua faaleaganuu o Samoa, e na o le 1.5% pasene o fanua faaleaganuu ua lisiina (lease). O lona uiga, e ui ina ua 53 tausaga o le Tulafono o le Faaliliuina o Fanua Faaleaganuu 1965, e itiiti lava se pasene o fanua faaleaganuu ua lisiina. O lona uiga pe tusa o le 79.5% o fanua faaleaganuu o Samoa e lē o aafia i se lisi. I lea 1.5% o loo lisiina, e 308 le aofaiga o lisi ua faapea ona lesitala pei ona faatulafonoina i lalo o le Tulafono o le Faaliliuina o Fanua Faaleaganuu 1965, ma le Tulafono o le Faamauina o le Pule o Fanua 2008. Mai lea numera 308, pe tusa o le 31 le numera o fale talimalo ma pisinisi o loo faatutūina ai, ae tusa ma le 277 o nisi lisi e iai le lisi a le Lotu Mamona, Aoga a le Malo, Digicel, Samoa Tel, Pulega o le Suavai, Ofisa o Leoleo, ma isi Lotu. O nei lisi ua mafai ona faia mai faatalatalanoaga ma le faatinoina o fuaiupu o tulafono ua ta’ua i luga. E tatau i ofisa ma Faalapotopotoga uma ona usitaia nei tulafono ina ia mafai ona faatino ā latou galuega mo le lautele o le atunuu, ma le faaaloalo ma le usitaia pea o aiaiga faaletulafono e faatatau i le lisiina o fanua faaleaganuu. O i latou ua mafai ona lisiina o latou fanua faaleaganuu o loo latou soifua fiafia mai penefiti ua maua mai i totogi o lisi i luga o ō latou fanua, e aunoa ma se atugalu pe ono mamulu atu fanua faaleaganuu. E lē mafai ona faaliliuina pe faatauina ona ua puipuia malu e le Tulafono mo le Faamauina o le Pule o Fanua 2008, Tulafono o le Faaliliuina o Fanua Faaleaganuu 1965, faatasi ai ma le tulafono pito i maualuga, le Tulafono Faavae a Samoa i lona Mataupu 102. Mā o so’o se tulafono a le Palemene e lē usitaia le Tulafono Faavae, e mafai ona faaleaogaina (talu ona amata faamamaluina lea tulafono a le Palemene) e le Faamasinoga ona ua soli le Tulafono Faavae. Ona tatou oo mai lea i i‘uga o Faamasinoga i tulafono (Faamauina o le Pule o Fanua 2008, Faaliliuina o Fanua Faaleaganuu 1965), e oo mai i le asō.

 

Mafuaaga 5 – Iuga o Faamasinoga i Mataupu i lalo o le Tulafono e Faamauina ai le Pule o Fanua 2008, ma le Tulafono e Faaliliuina ai Fanua Faaleaganuu 1965.

(i) Tulafono e Faamauina ai Pule o Fanua 2008

E ui ina mafai ona finauina e faapea e itiiti suesuega e mafai ona faia i i’uga o faamasinoga o loo maua i le taimi nei mai i upega tafailagi i Samoa, (paclii; samlii; Palemene o Samoa), o faaiuga uma ua mafai ona maua, ua mafai ona faitauina uma ma fai manatu i ai i so latou aotelega. I le Faamasinoga o Apili ma le Faamasinoga Maualuga o Samoa, e o’o mai i le asō pe tusa e 11 faamasinoga na faaulu ma faia i ai ni faaiuga, i lalo o le Tulafono o le Faamauina o Pule o Fanua 2008. O mataupu nei:  Betham v Skelton [2017] WSSC 117 (18 Iulai 2017); Fesolai v Boon [2016] WSSC 206 (22 Tesema 2016); Pune v Drake [2015] WSSC 33 (4 Fepuari 2015); Faataualofa v Faataualofa [2012] WSSC 37 (14 Iuni 2012); Chan Tung v Attorney General [2012] WSSC 42 (12 Oketopa 2012) ; AG v Namulauulu [2013] WSSC 72 (12 Setema 2013); Seabee Ah Yeung v Moe Jay To [2010] WSSC 49 (26 Me 2010); Pune v Drake [2016] WSCA 8 (14 Mati 2016); Boon v Registrar of Lands (MNRE) [2017] WSSC 149 (14 Tesema 2017); Police v Toluono [2012] WSSC 12 (22 Mati 2012); Carter v Ioane [2010] WSSC 14 (12 Aperila 2010). I sona aotelega, e leai lava se mataupu faamasinoga e tasi o nei mataupu e 11 ua faia ai se tagi, pe tu’uaia ai e se isi se tasi i le faamalosia, poo le taumafai e aveina pe faaliliuina faasolitulafono so latou fanua faaleaganuu. O nei mataupu e 11 e agai lava i fete’enaiga i luga o fanua tuma’oti ma fanua a le Malo, o fanua ia e 2 o le 3 o loo ta’ua i le Mataupu 101 o le Tulafono Faavae o Samoa. O le leai o se tagi poo se mataupu e tasi ua molia ai se isi poo nisi i le taumafai e faaliliu, pe ua faaliliuina fanua faaleaganuu i lalo o le Tulafono o le Famauina o Pule o Fanua 2008, ua atagia ai le leai o se vaega o lenei tulafono e ono faatagaina ai lea tulaga.

(ii) Tulafono e Faaliliuina ai Fanua Faaleaganuu 1965.

I nisi suesuega faaopoopo, e o’o mai i le asō e na o le 7 i‘uga o Faamasinoga mo mataupu i lalo o le Tulafono o le Faaliliuina o Fanua Faaleaganuu 1965. O mataupu nei: ET Oldehaver & Company Ltd v Attorney-General [1977] SamoaLawRp 1; [1970-1979] WSLR 159 (27 Oketopa 1977); Vaosa v Attorney-General [2000] WSSC 23 (4 Aukuso 2000); Attorney General v Alaiva'a [2003] WSSC 46 (27 Ianuari 2003); Ott v Leuluniu [2005] WSSC 41 (21 Ianuari 2005); Faalavaau Tavita v AG, WSSC, 2003; Liaga v Taleni [2010] WSSC 166; CP 160 of 2009 (13 Tesema 2010); Kalevini v Tausaga [2017] WSSC 90 (16 Iuni 2017). I se aotelega o se faitau malamalama atu i nei i‘uga o Faamasinoga e 7, e leai lava se mataupu faamasinoina ua faia ai se tagi pe tu’uaia ai e se isi se tasi i le taumafai e aveina pe faaliliuina fanua faaleaganuu i se auala e le o gatasi ma le Tulafono e Faaliliuina ai Fanua Faaleaganuu 1965. O nei faamasinoga e 7 ua tā’ua e aga’i lava i mataupu amata poo mataupu fa’aauauina o se lisi i luga o fanua faaleaganuu. Mo se faataitaiga, o mataupu tau ‘fuaiupu poo aiaiga i lalo o le lisi e mafai ona faafou ai’; o ni aogā poo aafiaga faaletulafono o aiaiga o se maliega poo le feagaiga faalisi; ma mataupu tu’uaia ai tagata ofisa o le Malo mo le lē faatinoina atoatoa o ō latou tiute i lalo o lea tulafono. O lona uiga, mo tausaga e 53 (o le matua) o le Tulafono o le Faaliliuina o Fanua Faaleaganuu 1965, e leai lava se faamasinoga ua tu’uaia ai lea tulafono e faapea ua  solia le Mataupu 102 o le Tulafono Faavae a Samoa. O le leai foi o se faamasinoga ua tu’uaia ai e se isi se tasi i lona taumafai e faaliliu faasolitulafono, faatau pe aveina fanua faaleaganuu i lalo o lea tulafono, e atagia mai ai le leai lava o se vaega o lenei tulafono e mafai ai ona ono faamatu’u atu pe faatauina i soo se auala, fanua faaleaganuu a Samoa.

u) FAAIUGA

Ona o mafua’aga ua ta’ua i luga, e leai lava se auala i lalo o le Tulafono o le Faamauina o le Pule o Fanua 2008, e mafai ai ona faaliliuina fanua faaleaganuu.

UPU FAAIU

E tāua ona manatua, po o fea e amata pe faapogai mai ai se mafaufauga mo se tulafono, po o le malo poo faalapotopotoga tuma’oti, a ōia loa le Tulafono Faavae, ua mafai ona faaleaogaina lea tulafono mai lona amata faamamaluina, tusa lava poo fea e faapogai mai ai.

E i ai le tōfā saili i Malo uma i auala aupito i sili ona lelei mo le atina’eina o ō latou atunuu. Ua faatino e Samoa se laasaga i le faatuatua e ala i le lisiina ma le mokesiina o lisi o fanua faaleaganuu. Ua faia lea tulaga e Samoa ma le ava sili ma le faaeteete tele lava i ana tulafono o loo iai, aemaise ai lava le Tulafono Faavae o le Malo Tutoatasi o Samoa. Talu ai o ‘fanua faaleaganuu’ o le measina Samoa, o nei fa’aiuga e manaomia ai lava le loto toa i ona ta‘ita‘i; le fa’autaga ma le tōfā mamao; ma le faatuatuaga tele i o latou tagata, e vave o’o mai le aso e malamalama ai “E faia tulafono uma mo le lelei o tagata o loo faatatau i ai na tulafono”.  O se manulautī faavae lea o le faiva o le ‘au fai tulafono ma o se tulafono lima matua mo le au tusitulafono. A o’o lā ina faauigaina e le Faamasinoga se tulafono, e faauigaina agai i se auala e mafai ai ona fa’aaogaina le tulafono.  I le faatumutumuga, ua ave malamalamaina lava, o so’o se tulafono ua fauina ma pasia, ua faia mo lea faamoemoe maualuga – mo le lelei o tagata o loo faatatau i ai lea tulafono.

By Ilia L Likou 21 April 2018, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>