Samoa ne’i Galo Talatu’u ma Tala o le Vavau a Samoa - O LE MA’A FAILELE

23 May 2016, 12:00AM

E pei o se lamepa lotolotoi i le pogisa, ma o le a le-mate le susulu o lona malamalama e ofaga iai mafaufauga o tupulaga au i luma o Samoa

O nisi nei o Tala ua ‘oto mai le Tusi, Samoa Ne’i Galo (Volume 1) sa tu’ufa’atasia ma fa’amaumauina e le Matagaluega mo Tupulaga, Ta’aloga ma Aganu’u, ua ‘auina atu e lau Nusipepa, le Samoa Observer aua tupulaga ma le mamalu o le atunu’u e pei ona fa’ananau iai. O nei tala, o le a ‘auina atu i vaiaso ta’itasi.

Upu Tomua:

O le talafatai o le nu’uo Uafato i le agai lea i le nu’u o Tiavea, o le mea lea o i ai le Ma’a ua ta’ua o le Ma’a Fanau po’o le Ma’a Failele. Pe ua tali tutusa nu’u nei o Uafato ma Falealupo i Savaii ona sa ofaga i ai aitu o le vavau.

Nisi nei e pei ona ta’ua i Tala a Samoa, Tagaloaalagi, Lufasiaitu, Moso atoa ma nisi fo’i o loo lautalaina e tagata o le atunuu. Ina ia mautinoa lelei, o Uafato e motu ese lona tulaga e ui ina o loo i le Atu Fagaloa. O le ma’a ua ta’ua, o le manatu i lea itu, atonu o se aitu po’o le sauali’i lava lea. 

O le Tala:

“Ia Manatua Tae o i Atua”

Tala Muamua:

Aso o le miomio solo anamua, sa mau ai i Uafato se ulugalii, o Tanu le tamaloa a’o Fili le igoa o le fafine. Sa i ai le la tama teine o Sina. Na toe fanau le toalua o Tanu o le tagata e ese mai ai i le natura o mea, ma o le tama ae leai ni ona vae, e mumutu vagana ona foliga e atoatoa. Sa tomanatu le ulugalii ae laualuga le taofi, e sili ona lafoa’i nei faalumaina ai i la’ua. 

Sa faalilo ona tapena gaoioiga ne’i iloa e le teine o Sina ma ua la ave le pepe mumutu ma tu’u i tafatafa o se ma’a tele e lata i le fatiga mai o galu i laufanua. Alu aso a e fotua’i mai lea taeao, ona fesili lea o Sina po’o fea le la pepe, ua tali le tamaloa ua lafoa’i. Sa nofo ifo le teine ma le faanoanoa ona o si ona tei, a ua leai se lavea’i. O manatu ua tutupu i le ulugalii, e lelei ona faatali atu le teine o SIna i lo latou aiga ae se’i o e asia le isi itu o le motu. 

“Faamuli atu Sina, ma te toe fo’i mai i se isi aso”, o le tala lea a Tanu ma Fili ona faamavae lea i le teine. Na taunuu le ulugalii i Tuamasaga, ona mau faatasi lea ma Malietoa i le nu’u o Tuanai. Sa sologa lelei le nonofo a le ulugali’i ma avea o ni tautua i le Malietoa. Sa faaalia la e le alii o Uafato pei oa ta’ua le suafa i uluai upu, Tuimalatu Iose, o Tanu ma Fili, na pogai ai le igoa o le maota po’o le eleele na afio ai le Malietoa, o Tanumafili i Tuanai. 

 

“Pe ni a na tutupu i le tama na lafoa’i”

Toe fo’i le Tala i le lafoaina o le pepe muamua pe na faapefea, atoa ma le mau toatasi o Sina i le aiga i aso e tele. O le valevalenoa ma le ta’aligoligoa o le tulaga o le ma’a, sa ‘apoia ai le iuleo o le pepe, ao ma le po, laina pe timuia fo’i. Ua taia le faalogo a tapuafanua o lea vao i le tagitagi a le pepe, ona lolofi ane lea ma fa’afailele le tama. Ua ola le tagata aua ua alofaina e agaga ma ua ulutino fo’i i uiga ma le malosi faaitulua. Mea ia ua aliali mai ua le gata ina ola, a ua tutupu vae o le tagata, o se taulealea tino ese ma le aulelei lava. 

O Sina, sa le mapu le manatunatu pea i le tama ua tia’iina e ona matua. Na saili solo e le teine le pepe, le vaomatua ma agai i le talafatai ina ua mavae ni tausaga talu ona le toe liliu ane Tanu ma Fili. Ai lava na taitaiina Sina e se agaga i le mea o iai le tama, e ui ina le gagana ane i le tama’ita’i. 

 

“Ta o ia e saili o ta matua”, o le upu lea a Sina. 

Na sopoia le Atu Fagaloa ma faasolo pea agai i Tuamasaga Sina ma lona tuagane, tu’ufesili ma sailiili se mea o iai matua. E leai se igoa o le tama peitai, ua mautinoa e le teine, o le a i ai se aso e maua se igoa o le tama. Sa maofa ma faateia le ulugalii aua ua le gata ina feiloai atu Sina, a ua segia maul ii le tama na lafoa’i ona sa mumutu, ao lea ua tutupu vae o le alii. 

Ua iloa le malosi ma le toa o le tama. 

 

Tala Lona Lua:

E tusa ma fa’amatalaga, o ia ona aso, san a o le alii lava o Malietoa e taga ona utu mai le suasami mo le gasesega o taumafa aua lana sua i aso uma, ae matua tapu tagata lautele ona faa’aoga le sami. Mafua lea, ona sa leoina le gataifale e i ilamutu o le alii, ma sa leai se tasi na te gaganaina lea itu. Ua amata foua e le tama ilamutu. Ona fai ane lea o le tama i matua, sei alu e aumai se sami, ua le lavatia ai magalo mea taumafa, le afaina ilamutu o le a fai i ai le faatatau. 

“Tae, ‘aua, lou ola i maumau e faigata aitu”, o le upu lea a Fili le tina. Ua le finaua’ia le tama ma ua savali loa i le sami. O le tu o vae o le alii i le apitagalu, na se’e ane ai lona le aveau matafeai ma saasu ane lona vae, peitai, na mataalia le tama ma ua tau nei ma le ilamutu. Na pisi le sami, patia pata le taua nei, aua ua faaaoga le agaga fa’asaualii o le tama. Ua gase le aveau ilamutu, ma ua gau le isi ona vae. “Sole, se fia ola”, o le olega lena a le ilamutu. I le, ua le faamo’amo’aina le ilamutu, a ua tago atu le tama ua tatao faafao i le alititai. 

Na toe fo’i le tama i le Ma’a na fa’afailele ia te ia, ui ina naunau Tanu ma Fili atoa ma le tuafafine o SIna latou tem au pea. Na tu’ufaatasi mulimuli ane igoa o le ulugalii, maua le suafa o le mea ua susu ai Malietoa, o Tanumafili. O upu taumavae a le tama ia Sina. 

“A i ai se isi mea e afaina ai outou, aua nei galo, Manatua Tae o i Atua”

E i ai le tasi mau i le teine o Sina ma ona matua. Sa taua e le tamalii o Uafato, na mavae le tu’ulafoaina o le pepe e leai ni vae, ona malaga faatasi lea o Tanu ma Fili ma Sina sei o’o ina nonofo ma auauna ona matua i le Malietoa i le itu o Tuamasaga. O le tasi aso na augani Sinai  ona matua, sei toe alu e asi le tama pe mata o ola, afai lava o ola pea, atonu lava na te maua. 

So’o se mea e faia i le logoloto o le alofa, o le a le vale se tali e taui ai. Na taunuu Sina i Uafato ma asia le talafatai fa’asolo i le itu sasae. Talofa i le tama’ita’i ina a fai tuagane, na tau atu o ta’avalevale mai lava le tagata i tafa ma’a, ua ola pea i le alofa fa’afailele a Sauali’i o loo fale i le ma’a pei ona ta’ua. O le fo’i o Sina ma le tama  ua ia fafaina i lona tua, taunuu i le aai, sa te’i le teine ina ua ia iloa ma lagona, ua tutupu vae o le tama. Fai mai la nisi taofi, o le ogaeleele tonu na iloa ai lea mea i le moega fa’asaualii, ua igoa nei o Alofaoo, ma ua avea ma maota i le suafa Tuimalatu i Uafato. Ia, ua savavali nei Sina ma lona tuagane seia taunuu i le mea o i ai Tanu ma Fili. Mo Samoa lava ia, o le a fetu’una’i lo latou silafia i se vaega e mafuli i ai le moni ma le tonu ona o le alofa ua o’o. 

 

Manatu Faaopoopo:

1. Na tuua na o Sina i le aiga ae o Tanu ma Fili sa agai i Tuamasaga ona mau lea ma Malietoa. 

2. O le taofi o nisi e lei nofo Sina ae sa malaga, ma ona matua, ona toe fo’i lea o le teine i Uafato ina ua mavae ni aso. 

3. E atagia i vaega e lua o ta’ua i luga, e ono mautu le mau ua faaalia i le (2) ona o le mafua’aga o le igoa – Alofao’o, le maota o le suafa Tui-malatu, talu le alofa o Sina ua o’o, na fafa ane ai le tama, tutupu vae i lea ogaeleele i le nuu o Uafato. 

4. Ta e, Tae, pe afai o le upu e faailoa ai le alofa e faamama’i lea na fautua ai le tina o Fili i le tama, ma avea ma ona igoa ona tatau lea ona tusia, Tae. 

Sa fa’aaoga upu ia e le tama ma o le a foi. 

 

“Manatua Tae o i Atua”

5. Pe ana le seanoa lenei foi Tala o le Vavau, poo le maua le alagaupu ua ‘au’au i ai lea manatu. Ua faaaoga i le gagana a fa’afailauga e faailoa ai lagona o le alofa ma felagolagoma’i. 

Afai e i ai se Tusitala na ulua’i tusia lenei Tala, a ua le maua e tusa ma su’esu’ega ina ia faatusatusa sailiga e aotelega i ai taofi. E taua le silafia e toomaga i ai le atoatoa o i tatou uma, nei ma aso o sau. 

6. O se tasi taofi, o le eleele tanu na faaatoatoa i ai le tino o le tama ua igoa o Atua. O le Alofao’o faapea eese le mafuaaga na maua ai, ma ua faaigoa ai le maota o le suafa Tuimalatu i Uafato. E o’o fo’i i le mea ua igoa o Malae, o ina o lo’o i ai le suafa Taatofa, lea ua ta’u nei o Malieitulua. Fai mai nisi mau, o Tuimalatu o le suli o le tuafafine o Taatofa poo Malieitulua e pei ona i ai nei. 

 

Uiga o Upu:

‘augani – tauanau, oleole, aioi, faamaualalo

Agaagaina – faafia toa, faafia malosi, faafia foufoua 

Ina a fai – alofa faamaoni 

Tuagane – faapelepele, pele i le loto 

Ofaga i ai – faatasitasi, lolofi i ai, faapotopoto, aofaga i ai 

O se tu i le – laolao, matilatila, iloa lelei 

Ulutino – ulufia, ‘apoia e aitu, aga faasaualii

Gase – toilalo, faiaina, malolo, vaivai 

Le faamoamoaina – le faamomomoina, le matua faaleagaina 

Logoloto – ootia, lagona loloto, matua naunau 

Mogea – faalialia, fefe, popolevale, mata’u, faateia 

Patia pata – tapisa, le lagolagoina, vevesi, pao 

Taaligoligoa – pau, ligoligoa, mamalu, filemu ma pau 

Taataanoa – le samasamanoa, faataga faia se mea

Ta’ui, taafi – teu, afiafi, teufatu, teuteu, faapelepele 

Tafa ma’a – tafatafa ane, latalata, pipii atu

Tapuafanua – aitu o le fanua, totino o le fanua 

Tapu – sa, faasaina, le faatagaina 

Valevalenoa – gaogao, le ainaina, laufanua valenoa 

 

Alagaupu:

1. “Ia manatua Tae o i Atua”

a) o ituaso o taumavaega. Ia felogona’i pe afai e tutupu mai ni faigata

e) ia manatua ona faailoa, logo pe a moomia se fesoasoani

i) o le lagona o le alofa e fesoota’i ai 

 

Faamatalaina:

Afioga Tuimalatu Iose ma Tuimalatu Saili o le nu’u o Uafato, Fagaloa – Upolu 

23 May 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>