Samoa ne’i Galo - Le Pisaga: To Sua ma le To Le Sua

27 March 2016, 12:00AM

Talau’u ma Tala o le Vavau a Samoa

E pei o se lamepa lotolotoi i le pogisa, ma o le a le-mate le susulu o lona malamalama e ofaga iai mafaufauga o tupulaga au i luma o Samoa

O nisi nei o Tala ua ‘oto mai le Tusi, Samoa Ne’i Galo (Volume 1) sa tu’ufa’atasia ma fa’amaumauina e le Matagaluega mo Tupulaga, Ta’aloga ma Aganu’u, ua ‘auina atu e lau Nusipepa, le Samoa Observer aua tupulaga ma le mamalu o le atunu’u e pei ona fa’ananau iai. O nei tala, o le a ‘auina atu i vaiaso ta’itasi.

Upu Tomua:

Ua tusia ma le agaga fa’aeteete se taofi e tomua ai le mataupu, ina nei popona le toa i lona loto ae afe se atua o le ala. 

O le upu To, o se pu po’o le lua maualalo lava i le vaai. E le taumate e i ai nisi to ii u eseese o le Atu Samoa, e le gata o Sisifo ae faapea fo’i ma Samoa i Sasae. O nei To e lua, o loo i ai lea i le va o Vavau ma Lotofaga, e tuanai le Atu Aleipata ae aga’i i sauté sasa’e ma aga atu ai i Falealili i le motu o Upolu. 

O le matau i ia mea, e tusa fo’i ma se molimau na maua, o To lava mai le vavau, e lei i ai fo’i ni suiga, e sua le tasi o ia lua (to) ae augapiu se sua o le tasi. O loot u lalata i le sami, e foliga o gauta tonu o se pupu i le gaitafale o ia nu’u o loo ta’ua muamua i luga.

I le e mafua la le upu “Pisaga” ona o nei lua maualalo ua taua o To. E mafai ona tau le To le sua o le Ana, aua e matutu e ono nofoia e nisi. O loo i ai se manatu pe o le lua e leai se sua, ai sa nofoia anamua, pen a avea fo’i ma mapusaga o sauali’i femalaga’i, fua ina faaigoa o le “Pisaga” aemaise o e o loo soifua i ia nu’u. 

E o’o mai lava i ona po nei, o loo tumau pea lagona o tagata, e leai se isi e agaaga pe aleale i ia  nofoaga, aemaise le ituaso e lagona ai na o leo, ae le vaaia se tagata. 

 

O le Tala:

“E tu lilia i le To, ae maniti tino i Pisaga”

E ofoofogia i le vaai foliga ta’atitia o ia to ona e maualalo ma lautetele aemaise o le To Sua, o ‘augutu e si’omia atoa lona faataamilosaga i laau o le vao.

O le ta’atia ifo o le sami iila ma le manino i le taele, e iloa lelei le oneone sina i le alititai ae pei o le suauu le sami aua e leai se matagi e ono faaifo i lalo ma gaepu ai le suasami. 

E pito i le itu i tai agai i le sami le To Sua, pei o se Ana le vaai i le auala ane o le suasami ma e lagona le gogolo mamao mai tai, atonu o le amata mai lea i le pupu o le fafati mai o galu ma ofi ane i lona ala agai i uta i le To. E matua tafato autafa o itu uma o le lua ma e leai se vaega e ono foua ai e se tasi pe afai e fia o’o i lalo, se’i vagana ina ua faaaoga ni maea e noanoa ai i laau ma tu’u ifo se tasi i lalo. 

Sa ta’ua e le na tuuina mai le faamatalaga, o nei To e seasea ona o’o atu i ai suesuega talu ai e mamao ese ma aai. E le gata i lea, o le talitonuga fo’i, ua tali uiga faatasi ona lagona ma le Fafa o Sauali’i o loo i Falealupo i le motu o Savaii. 

O le To le Sua, pe tusa na o le selau mita i gauta o le To Sua, i le agai lea i le auala tele o le malo o loo ta’oto i le va o Vavau ma Lotofaga. Na pei ua mogea atoa tino i le tu atu i autafa o le lua, ua fefete lota ulu, foliga o loo siomia e ni aitu i lea ituaso, ua atili ai ua taaligoligoa le vaomatua.

O leo o loo lagona e pei o ni alisi ua fetalia’i le liligo o tafatafa o le To, a mea o le aoauli pe la ea o se tauafiafi. Ua sili atu ai ona ofo i le vaai i le To le Sua, i le faatusatusa atu ma le To Sua, e va tele naua le vaaiga i le To Sua nai lo le To le Sua. 

 

“O le Pisaga”

O le alasopo na femalagaai ai le mamalu o lea itu o Upolu, i po anamua o tafatafa ane tonu o le To le Sua. Soo se aumalaga e uia lea alasopo, latou te nofouta i ona. Sa poo tapu fo’i aemaise o le tutonu o le la, pe a latalata i le To le Sua.

Pe malaga atu i Aleipata agai i Falealili, pe mai Salani foi agai ane i Lepa ma nu’u tuaoi ane ai, a feauga le o’o ane i le taulalata i le To, ona latou mapu lea ma malolo i lalo i ni laau, aua ua aulia le ituaso e le toe sopoia ai le To le Sua.

Sa taua e le na fesoasoani mai i lenei sailiga, e matua lagona lelei e se malaga ua malolo iuleo o pisaga peiseai e molioo ane i taliga, ae le vaaia tino. Atili ai la ona lilia ma maniti tino o e o talitali sema le faaauau o se malaga aua, ua sa le pisa, le magagana, ua lelea leo o le Pisaga. 

Ae afai lava, ua lotoa se aumalaga ua titie ae le loto aleale ma sopoia le tasi itu o le To, e i ai lona, o le a muliauloa atu leo, e o’o lava i le nu’u ua toai i’ai. O le a fai ma faamatau, e faatalua i lagona pei o ni musika leo malie eseese, leo o pesega, laue ma leo fetagisi, o le a lilia ma soona saputu le atuatuvale, pe au ina faalagi ai o se mala. 

E iloa ma mautinoa, ua mou malie atu leo, ua galo atu pisaga o sauali’i, ua taugamalie le ituaso, ua faliu le la, o le a faauau le malaga. Fai mai le mau e tusa ma upu tuutaliga, ua fotuai manu, ua saogalemu le faamoemoe ma pei ua faapuupuuina le ala, ai o alii o le To. 

Ailoga nap au ia o To po o ni lua i le Atu Samoa?

O gauta fo’i o le nu’u o Falealupo i Savaii, o i ai le tasi o ia mea, ma ua le ma iloa poo fea e utu i ai le loloa o lea To. O mea vaaia o ona po o le Vavau, ua apoia ma fausia mai ai le ‘oa o le gagana faafailauga a Samoa. 

“E tu lilia i le To ae Maniti tino i le Pisaga”

 

Manatu Faaopoopo:

1. Ua sufi e le mafaufau lagona e naunau ia tusia le tala, talu, e leai ni mau e muamua atu i le galuega lenei ina ia felagolagomai ma fefaasoaai ai fetufaaiga o manatu. E le salafa i finagalo o tagata o Samoa le auiliili o le To Sua ma le To le Sua, aua fai mai nisi, ua o se fagogo ae le se vavau o i laufanua o Samoa. 

2. E i ai se tasi mau o talitonuga anamua. O i ai matematega, o le To le Sua na mau ai le ituaiga o tagata pupuu, mata lava sa iloa anamua lava. Atonu e i ai fo’i ni mafuaaga na moue se ai, ma ua le taumate o i ai se isi ogaeleele ua see atu i ai. Ua le malaise la ma le To po o le Ana fo’i o loo i le nuu o Paia i le motu i Savaii lea ua taua o le Nu’u le Tau, sa iloa ai tagata pupuu. 

3. Faaalia fo’i se isi taofi o nisi o tamalii ma failauga o afioaga o loo taua i le Tala, S. Maugaivao fai mai a ia: e lua lava ituaso e faatitino i ai uiga pau o le To le Sua. 

(a) ina ua pulou tonu ifo le la i le gutu o le To, (lua) avea lena ma ala e tuua ai le Ana e aitu ae malaga ae i luga ma pisao ai faatagata ola. 

(e) pe a lamalama ina taena’i malama o le aso, ligoligoa le fogaeleele, malu ifo le pogisa pei o se gaoi, a ua tapisa leo le vaaia, aemaise ituaso o po masina. 

4. Mafua itu ua faamatalaina, faapea o tua’a i aso ua mavae, a o’o i tai lelei o faiva, ona ui lea ma le faaeteete agai i le pupu, i tafa ane o nei to ma latou molimau ai e pei ona taua i luga. Peitai, e aupito sili ona faamaonia le Pisaga pe a faalao le masina ae o le a feagai ma le tatau o le tai, e lelei mo le seu i luga o le papa o loo i gatai tonu o nei To (lua). 

5. O loo taua le faatusatusaga o le Pisaga i le Fafa o Sauali’i i Falealupo i Savaii. O le mau fo’i lea a tautai o ia nu’u o Samoa, pe a feagai tonu i gatai o le Fafa e o loo faatamasoalii i le po. Fai mai, e pepese nisi, e toe isi atoa ai ma leo o fetagisiga. 

O leo o le Fafa ma le Pisaga, e taili e iuleo o matagi, ona ufitia ai lea o le lalolagi a ua segia e aua le pogisa. 

 

Uiga o Upu: (faatatau i le faaaogaina i le Tala)

‘aitia – ‘ai’aiuli, fa’asao, loto fiafia 

Ali’i o le to – aitu, sauali’i, temoni 

E i ai lona – ponaia, se pona, tasi o le mea, se lave

Utu ai – pau ai, gata mai ai, muta mai 

Fa’ai’iloloa – leo le motusia soloatoa, fa’asauatoa

Fa’alao – oso a’e, ogoogo i luga, va’aia le masina 

Fa’alagi – fa’apogai ai, mafua, tupu mai ai 

 

Upu Faamuagagana:

1. E tu lili’a i le To ae maniti tino i le Pisaga 

a) O lagona faaaloalo e folasia ai manatu 

e) O upu faamalulu po o le faaaloalo foi 

i) O upu e faailoa ai lagona o le popole poo le faanoanoa foi 

 

Faamatalaina:

Se tasi o tulafale ua fai ma sui o le afioaga o Vavau. O Oloialii atoa foi ma Seinafo Maugaivao o Lotofaga.

27 March 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>